Η κλιμάκωση μιας ήδη τοξικής αντιπαράθεσης πάνω σε μια διπλή τεχνική και αρχαιολογική πρόκληση, μαρτυράει την χαμηλή συλλογική νοημοσύνη του τοπικού πολιτικού προσωπικού
Του Γιώργου Ρακκά
«Κι άλλαζαν την καθιερωμένη σημασία των λέξεων ώστε να ταιριάζει με τις πράξεις τους»
Θουκυδίδης
Ποιος έχει δίκιο στη νέα διαμάχη που ξέσπασε στο Μετρό Θεσσαλονίκης; Η απάντηση είναι πολύ απλή, κανείς. Αυτό συμβαίνει γιατί ο καβγάς είναι λάθος, και βάζει το κάρο μπροστά από τα άλογα. Η διαμάχη δεν γίνεται επί των αρχαίων, αλλά με την αφορμή τους, και είναι ακόμα ένας γύρος αντιπαράθεσης γύρω από δύο ανταγωνιστικά πολιτικά καρτέλ ενός ξεθυμασμένου και παρηκμασμένου δικομματισμού, ο οποίος γυρεύει υλικό για να κερδίσει σαν ζόμπι λίγα ακόμα χρόνια ζωής.
Η πρόκληση
Το ζήτημα έχει ως εξής: Η ανακάλυψη της Βυζαντινής Μέσης Οδού στον Σταθμό του Βενιζέλου, με τις αρχαιότητες να βρίσκονται σε εξαιρετική κατάσταση διαμορφώνοντας έναν έτοιμο αρχαιολογικό χώρο, αποτέλεσε ταυτόχρονα ένα μεγάλο δώρο για την Θεσσαλονίκη και μια εξίσου μεγάλη τεχνική πρόκληση.
Το στοίχημα αφορούσε στην διατήρηση του αρχαιολογικού χώρου, πράγμα που θεωρητικά μπορεί να συμβεί με δυο τρόπους: Είτε μέσω της απόσπασης των αρχαίων, την κατασκευή του Σταθμού από πάνω προς τα κάτω, κι έπειτα της επανατοποθέτησής τους στη θέση τους, είτε με την υπόγεια κατασκευή του Σταθμού, ενώ τα αρχαία θα παρέμειναν στη θέση τους εξ αρχής.
Και στις δυο λύσεις, τα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει το επιστημονικό προσωπικό του έργου ήταν πολλά, και συνεπάγονται αποφάσεις υψηλού ρίσκου για το μέλλον του έργου και των αρχαίων:
Στο ενδεχόμενο της απόσπασης – επανατοποθέτησης, το πρόβλημα εντοπίζεται σε δυο κυρίως ζητήματα: Πρώτον, στο αν οι αρχαιότητες της Βενιζέλου μπορούν να αποσπαστούν δίχως να υποστούν ζημιές που θα έπλητταν την αυθεντικότητά τους, καταστρέφοντας το μοναδικό για την πόλη αρχαιολογικό περιβάλλον ενός ολοκληρωμένου δρόμου της ύστερης αρχαιότητας και των πρωτοβυζαντινών χρόνων. Δεύτερον, στο αν κάτω από την Βυζαντινή Μέση Οδό υπάρχουν αρχαιότητες της ελληνιστικής Θεσσαλονίκης, που θα τινάξουν στον αέρα τα χρονοδιαγράμματα και το κόστος κατασκευής του Σταθμού.
Στο ενδεχόμενο της κατασκευής του Σταθμού με την επί τόπου παραμονή των αρχαίων, τα ζητήματα που εγείρονται είναι αμιγώς τεχνικά: Το σημείο είναι στενάχωρο για την κατασκευή του, ο οποίος πρέπει να συμπιεστεί ως προς το μέγεθός του σε πλάτος, χάνοντας το ένα κλιμακοστάσιό του, και να επεκταθεί σε βάθος αυξάνοντας σημαντικά την διαδρομή από την επιφάνεια μέχρι τους συρμούς, πράγμα που εγείρει ζητήματα λειτουργικότητας όσο και ασφάλειας.
Απέναντι στην πρόκληση, μια τοξική διχόνοια
Σε οποιαδήποτε κανονική χώρα, η διπλή αυτή τεχνική πρόκληση θα αντιμετωπιζόταν έξω από την σφαίρα της πολιτικής. Η κατασκευή του Σταθμού με την ταυτόχρονη ανάδειξη των αρχαιοτήτων θα θεωρούνταν εξ αρχής δεδομένη, και το ζήτημα θα αφορούσε μια διαδικασία επιλογής της βέλτιστης τεχνικά, χρονικά, και οικονομικά λύσης, που σήμερα με την εξέλιξη όλων των συναφών με το αντικείμενο επιστημονικών αντικειμένων (κατασκευαστικών, οικονομοτεχνικών, λήψεως αποφάσεων) δεν είναι δα και ο γόρδιος δεσμός. Χρόνος δε, αρχικώς υπήρχε καθώς οι αρχαιότητες αποκαλύφθηκαν το 2013 και για λόγους που δεν μπορούν να αναλυθούν εκτενώς στο παρόν χρονογράφημα, το υπόλοιπο έργο του Μετρό είχε σημαντικές καθυστερήσεις.
Εκεί ακριβώς είναι που το ελληνικό πολιτικό σύστημα τόσο στην τοπική όσο και στην πανεθνική του εκδοχή άρχισε να δείχνει σημάδια ότι δεν μπορεί να διαχειριστεί το μέγεθος αυτής της διπλής πρόκλησης, τεχνικής και αρχαιολογικής: Αρχικώς, και με ευθύνη της πολιτικής ηγεσίας της Αττικό Μετρό, πολώθηκε γύρω από το ανήκουστο δίλημμα «μετρό ή αρχαία». Ακολούθησε η προσφυγή τότε Δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη στο ΣτΕ, η υπαναχώρηση της Πολιτείας σε μια λύση απόσπασης και επανατοποθέτησης, πάνω στην οποία αρχικώς είχε επιτευχθεί συμβιβασμός Δήμου-Αττικό Μετρό, και εν τέλει, ο διχασμός του πολιτικού, τεχνικού, αρχαιολογικού και επιστημονικού κόσμου της πόλης γύρω από τις δυο λύσεις που προκρίνονται μέχρι και σήμερα, δηλαδή, της παραμονής, ή της απόσπασης και επανατοποθέτησης των αρχαίων.
Από την αρχή που ξέσπασε η διαμάχη, ωστόσο, ποτέ δεν φρόντισε να γίνει παραγωγική, καθώς αμφότερες οι πλευρές κινήθηκαν στην λογική «πρώτα οι αποφάσεις, μετά οι μελέτες». Τελικώς, με την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ, προκρίθηκε η εκδοχή της παραμονής των αρχαίων επί τόπου [in situ λένε οι υποστηρικτές, θεωρώντας ότι η συστηματική επίκληση λατινικών λέξεων στη ρητορική τους, τους αποδίδει ένα κάποιο μορφωτικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους στα μάτια του φιλοθεάμονος κοινού]. Ωστόσο, ήταν η αρχή και όχι το τέλος μιας περιπέτειας, καθώς το ζήτημα περιήλθε στην γενική πρακτική που εφάρμοζε ο ΣΥΡΙΖΑ σε σχέση με τα αιτήματα διάφορων τοπικών κινημάτων ή κοινωνιών. Συμφωνούσε μεν με την ατζέντα τους, για να δείξει πόσο κοινωνικά ευαίσθητη κυβέρνηση είναι, ωστόσο δεν έκανε τίποτε επί της ουσίας, αφήνοντας τα ζητήματα να χρονίζουν με το σκεπτικό ότι θα σκάσουν στα χέρια του επόμενου.
Ιδίως για την περίπτωση του Μετρό Θεσσαλονίκης, η επικοινωνιακή γραμμή της κυβέρνησης, έκανε και κάτι ακόμα: Καθώς το έργο προόδευσε με ρυθμούς γρηγορότερους από ό,τι στις αρχές της δεκαετίας, ως αποτέλεσμα της ωρίμανσής του, της αντιμετώπισης των πολλαπλών του δυσκολιών, αλλά και των αυτονόητων κινήσεων στις οποίες προέβη η κυβέρνηση, η τελευταία είχε ανάγκη να διαφημίσει αυτήν της την πρόοδο προς άγραν πολιτικής υπεραξίας. Προέβη έτσι σε αποσπασματικά εγκαίνια και τελετές, που αφορούσαν επί μέρους Σταθμούς ή την άφιξη των Βαγονιών, χρησιμοποιώντας ακόμα και σκηνικά – ντεκόρ για να εκβιάσουν έτσι μια εικόνα ολοκλήρωσης, κινήσεις που στην Ελλάδα έχουν μια ιδιαίτερη ιστορικά σημειολογία: Γιατί ήταν η Δικτατορία των Συνταγματαρχών του 1967-1974 που κατ’ εξοχήν υπηρέτησε αντίστοιχες πρακτικές –είναι χαρακτηριστικές οι εικόνες του αντιπροέδρου της Δικτατορίας, Στυλιανού Παττακού με το μυστρί– και τώρα, μια κυβέρνηση της αριστεράς είναι εκείνη που σαράντα χρόνια μετά επαναφέρει αυτές τις πρακτικές στον δημόσιο βίο. Όσο για τον Σταθμό Βενιζέλου, βρισκόταν τότε σε φάση ολοκλήρωσης των προβλεπόμενων αρχαιολογικών εργασιών, και προχωρούσαν οι τεχνικές προκαταρκτικές εργασίες για την κατασκευή του Σταθμού, δίχως βέβαια να υπάρχει η τελική οριστική μελέτη για το κυρίως τεχνικό κομμάτι του έργου. Έτσι, φτάσουμε στο 2019, να παραδίδει η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ στην επόμενη, και η «Οριστική Μελέτη 2» για την κατασκευή του Σταθμού να παραδίδεται μόλις στις 30 Ιουλίου 2019, για να επιστραφεί με παρατηρήσεις καθώς σε αρκετά ζητήματα δεν συμβάδιζε με τις προδιαγραφές που έχει η ίδια η ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ.
Η δε νέα κυβέρνηση, προβαίνει στη ΔΕΘ, δια στόματος του πρωθυπουργού σε αλλαγή των σχεδίων, επαναφέρει την λύση της απόσπασης – επανατοποθέτησης, που έχει και τη σύμφωνη γνώμη του νέου δημάρχου, και ξεκινάει ένας νέος κύκλος αντιπαράθεσης μεταξύ των υποστηρικτών της μιας και της άλλης λύσης: Αυτήν την φορά, ωστόσο, η «εργαλειοποίηση» της αντιπαράθεσης είναι εντονότερη, καθώς η διαμάχη πλέον έχει μετεξελιχθεί προς υπεράσπιση δυο διαφορετικών «συστημάτων εξουσίας»: Έτσι, το μπλοκ της προηγούμενης κυβέρνησης και της δημοτικής διοίκησης επιδιώκει να ταυτίσει την λύση της «παραμονής» με την δικαίωση του συστήματος εξουσίας που απήλθε, ενώ το μπλοκ της παρούσας κυβέρνησης/δημοτικής αρχής είναι εκείνο που προωθεί περισσότερο την λύση της «επανατοποθέτησης».
Η δε ένταση της διαμάχης είναι αντιστρόφως ανάλογη με την τεχνική πρόοδο των δυσκολιών που χαρακτηρίζουν την μία ή την άλλη λύση. Γεγονός αναπόφευκτο: Όταν μια κοινωνία εμπλέκει μια τοξική πολιτική διαμάχη σε ένα τεχνικό ζήτημα, και οι δύο πλευρές το εκμεταλλεύονται για την ηθική αποδόμηση των αντιπάλων τους, τότε βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατάσταση «χαμηλής συλλογικής νοημοσύνης» ή σε αυτό που η θεωρία των παιγνίων ονομάζει «παίγνιο αρνητικής ωφέλειας» (lose-lose situation).
Ωστόσο για τα πολιτικά καρτέλ που ερίζουν πάνω στα ερείπια (όχι τα αρχαιολογικά) και την διχαστική τους πολιτική, οι αδιέξοδες καταστάσεις είναι εξαιρετικά γόνιμες για την καλλιέργεια αφηγημάτων εχθροπάθειας, και γενικεύσεις περί «Έλγιν» και «εχθρών της πόλης», σ’ ένα περιβάλλον πολιτικής αντιπαράθεσης που θυμίζει έντονα Ιερά Εξέταση και Μεσαίωνα.
Μια συνεδρίαση – παρωδία
Σε αυτό το τοξικό περιβάλλον διεξήχθη χθες Δευτέρα 7 Οκτωβρίου 2019 μια ειδική συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου, υποτίθεται για διάλογο και ενημέρωση γύρω από το ζήτημα. Η διαδικασία, όμως, γρήγορα εκφυλίστηκε σε παρωδία.
Η διοίκηση του Δήμου και ο πρόεδρος του σώματος δεν επιθυμούσαν να δώσουν τον λόγο στην πολιτική ηγεσία της Αττικό Μετρό που απήλθε, τον Γιάννη Μυλόπουλο, γιατί υποστηρίζει την αντίθετη λύση από εκείνην που σήμερα προωθεί ο Δήμαρχος. Ωστόσο, με αυτόν τον τρόπο κατέληξαν να τον προστατέψουν από το να εκτεθεί για τις ανακρίβειες, και τις παραλείψεις που βγαίνει και υποστηρίζει άνευ αντιλόγου σε φίλια έντυπα, ηλεκτρονικά, και ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ.
Την ίδια στιγμή που έδωσαν τροφή στην δημαγωγική στρατηγική της Κατερίνας Νοτοπούλου, που δυστυχώς έχει θεωρήσει ως αντιπολίτευση την συστηματική απόπειρα δικαίωσης της προηγούμενης κυβέρνησης, αλλά και της δημαρχίας του Δήμου Θεσσαλονίκης, προσπαθώντας να το επιτύχει μέσα από την συστηματική ηθική υπονόμευση των αντιπάλων της -πρακτική που δυστυχώς χειροκροτήθηκε και από αρκετούς που δήλωναν «υποστηρικτές των αρχαίων», αν και κατά βάση ήταν στελέχη, μέλη ή ποικίλως ευνοούμενοι της πρώην κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ.
Από την άλλη, η εισήγηση του προεδρεύοντα και του ειδικού συμβούλου της Αττικό Μετρό, ενώ ήταν πολύ εμπεριστατωμένη σε ό,τι αφορά στην τεχνική κριτική της επιλογής για την παραμονή των αρχαίων, άφηνε πολλά ερωτηματικά για την επιλογή της απόσπασης και επανατοποθέτησης, όπως ο κίνδυνος ύπαρξης νέων ευρημάτων κατά την ανασκαφή ή το αν εν τέλει είναι εφικτή η απόσπαση δίχως σημαντική φθορά του προστατευόμενου αντικειμένου. Ωστόσο, αυτά τα ζητήματα δεν πρόκειται να απαντηθούν εφ’ όσον δεν προχωρήσει η σχετική μελέτη.
Ακόμα και η εξ Αθηνών εκπρόσωπος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, γνωστό στέλεχος της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς και πρώην περιφερειακός σύμβουλος Αττικής, Δέσποινα Κουτσούμπα, που μίλησε στο όνομα των αρχαιολόγων για να εκφράσει τις θέσεις τους ως προς τους κινδύνους που επιφυλάσσει η λύση της «επανατοποθέτησης», σε σχέση με την αυθεντικότητα και την ακεραιότητα του αρχαιολογικού χώρου, μίλησε για «απεργίες διαρκείας» των αρχαιολόγων και την προσφυγή στο ΣτΕ, κατηγορώντας τους αντιπάλους της ότι θα είναι υπεύθυνοι για ένα νέο «πάγωμα» των εργοταξίων. Ποιο κίνημα, ωστόσο, θεωρεί δόκιμο να θέσει σε ομηρία μια ολόκληρη πόλη προκειμένου να πιέσει την εξουσία να υποχωρήσει στα αιτήματά του, όσο δίκαια κι αν είναι αυτά; Το πρόβλημα, βέβαια, αφορά την σημερινή κατάσταση αυτού του τύπου της Αριστεράς, που έχει πάρει διαζύγιο από τις πραγματικότητες των λαϊκών στρωμάτων, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να «έρθει στη θέση» όλων αυτών που καταστράφηκαν μέσα στις γειτονιές και τα καταστήματα από την απίστευτη καθυστέρηση των έργων για το Μετρό, ούτε κατανοούν πως το ανατιναγμένο κυκλοφοριακό ταλαιπωρεί περισσότερο εκείνους που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τα (ανύπαρκτα στην πόλη) Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, το σύστημα των οποίων έχει επίσης ανατιναχτεί λόγω μετρό.
Εν τω μεταξύ…
Εν τω μεταξύ η πόλη αντιμετωπίζει πολλαπλά ζητήματα σχετιζόμενα με το έργο και τα αρχαία του: Το κυκλοφοριακό της είναι ανατιναγμένο, τελματώνοντας την καθημερινότητα της δεύτερης μεγαλύτερης πόλης της χώρας. Ανυπολόγιστο κοινωνικό και οικονομικό κόστος, επίσης, έχουν επιφέρει τα εργοτάξια και οι λαμαρίνες στις διάφορες περιοχές της πόλης που έχουν οδηγήσει σε καθίζηση την τοπική αγορά, υποβαθμίζοντας παράλληλα ολόκληρες γειτονιές.
Παράλληλα, η γειτονική Τουρκία με τον νεο-οθωμανισμό της, χρησιμοποιεί την ιστορία και την αρχαιολογία προκειμένου να «επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη». Γι’ αυτό ο Ερντογάν εμφανίστηκε ενώπιον του Έλληνα πρωθυπουργού στην τελευταία τους συνάντηση, στον ΟΗΕ, αξιώνοντας ρόλο «προστάτη» και «εγγυητή» της Οθωμανικής Θεσσαλονίκης, απαιτώντας μάλιστα την επαναλειτουργία της… Ροτόντας ως τζαμιού (!).
Το καλύτερο αποτρεπτικό χαρτί σε αυτήν την προσπάθεια είναι οι αρχαιότητες της Βενιζέλου, που αποτυπώνουν ανάγλυφα την βυζαντινή χιλιετία και την συνέχεια της αστικής Θεσσαλονίκης μέσα σε αυτήν ανασκευάζοντας έτσι με τον καλύτερο, δημιουργικό τρόπο την προσπάθεια του Ερντογάν να ξαναγράψει την ιστορία της πόλης, λες και δεν κατακτήθηκε από την ανατολική του αυτοκρατορία, αλλά ήταν αυθεντικό της κομμάτι. Ωστόσο, παραμένουν ακόμα «υπό ανάδειξη» αναγκασμένες να υπομείνουν, έπειτα από αιώνες στο υπέδαφος της πόλης, και έναν βλακώδη εμφύλιο που ξέσπασε με την αποκάλυψή τους.
Δεν είναι μόνο η γεωπολιτική, αλλά και η οικονομία και ο πολιτισμός της Θεσσαλονίκης που χάνουν όμως από αυτόν τον εμφύλιο, που κατά τα άλλα συντηρεί μεγάλους επικοινωνιακούς και πολιτικούς στρατούς μέσα στην πόλη, επιφορτισμένους «να αλλάξουν την καθιερωμένη σημασία των λέξεων ώστε να ταιριάζουν με τις πράξεις τους» καταπώς έλεγε ο Θουκυδίδης.
Ήδη, η Σορβόννη έχει ενδιαφερθεί για το αρχαιολογικό μνημείο, και πολλοί βυζαντινολόγοι εκθειάζουν την μοναδικότητά του: Πράγμα που σημαίνει ότι όχι μόνο μπορεί να αποτελέσει νέο τοπόσημο για την πόλη, αλλά και να καταστεί εφαλτήριο ενός σοβαρού, διεθνούς προγράμματος προβολής της βυζαντινής ταυτότητας της πόλης, που θα μπορούσε να την μεταβάλει σε παγκόσμιο κέντρο βυζαντινών σπουδών (λόγω της μοναδικότητας του αρχαιολογικού αποτυπώματος που έχει το Βυζάντιο μέσα στην πόλη).
Αυτά, όμως, είναι σοβαρά προγράμματα αστικής ανάπτυξης: Και, όπως με το Μετρό, ή τα ίδια τα Αρχαία, ξεφεύγουν από τα όρια των ικανοτήτων, και της συγκρότησης του τοπικού και του πανεθνικού πολιτικού προσωπικού. Γι’ αυτό και επιλέγουν κάτι κατά πολύ βολικότερο, μια διχόνοια, έναν εμφύλιο.
Όσο για την Θεσσαλονίκη, πληρώνει μέσα από τα κατασκευαστικά και τα αρχαιολογικά πάθη, τις δυο όψεις του Αθηνοκεντρισμού: Την αδιαφορία μεν της κεντρικής πολιτείας, για ένα έργο που αν είχε την προσοχή της πολιτικής ηγεσίας θα είχε και λιγότερες περιπέτειες, και το χαμηλό επίπεδο του τοπικού πολιτικού προσωπικού, που μέσα από τρεις δεκαετίες διενέξεων, «τρικυμίας μέσα σε ένα ποτήρι νερό» αποδεικνύει ότι είναι δυστυχώς κατώτερο των ίδιων των μεγεθών και των ανάγων της πόλης, της ιστορίας, των έργων της…