ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ – Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου, Εκπαιδευτικός με Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Λογοτεχνίας (Μεθοδολογία και Έρευνα)
Ο Νίκος Βέης (1883-1958), καθηγητής Ιστορίας και Ακαδημαϊκός, έγραψε ένα άρθρο για την υπό αμφισβήτηση φιλελληνικότητα του ρομαντικού Γάλλου ποιητή και πολιτικού Λαμαρτίνου (Alphonse Marie Louis de Prat de Lamartine, 1790-1869) με τον τίτλο: «Ήταν πραγματικά φιλέλλην ο Αλ. Λαμαρτίνος;». Το κείμενο αρχικά δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ελευθερία το 1949 και αναδημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ταχυδρόμος το 1958 αντί μνημοσύνου του αποβιώσαντος Ακαδημαϊκού, Ν. Βέη το ίδιο έτος.
Αναρωτιέται ο Ν. Βέης: «Υπήρξεν ο Λαμαρτίνος φιλέλλην και κατά πόσον;». Και ξετυλίγει το νήμα της σκέψης του τονίζοντας ότι όταν ο Λαμαρτίνος ήταν νέος διάβαζε τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, σε ώριμη ηλικία παρακολουθούσε τους αγώνες των Ελλήνων, αλλά και όταν ακόμη «επιχείρησε την πρώτην εις την Ελληνικήν Ανατολήν, οδοιπορίαν η ψυχή του Ποιητού κατείχετο υπό στοργής προς νέους Έλληνας».(Βέης)
Αργότερα όμως, μετά την επανάσταση του 1848 στη Γαλλία, και μετά το δεύτερο ταξίδι στην Μικρά Ασία το 1853 «μετέστη εκ του μετρίου φιλελληνισμού εις τον άκρατον φιλοτουρκισμόν». Κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου λέγει ο Ν. Βέης: «ο Λαμαρτίνος εξέδωκεν εξάτομον Ιστορίαν της Τουρκίας όπου πολλαχού εκφράζεται ανθελληνικώς και ενθουσιωδώς υπέρ των Τούρκων. Τολμά να διακηρύξη ότι η Ναυμαχία του Ναυαρίνου και της Ελλάδος η απελευθέρωσις υπήρξεν μέγα πολιτικό λάθος. Εις το λάθος τούτο παρέσυρον την Ευρώπη Βύρων και Σατωβριάνδος, οι ποιηταί». (Βέης)
Η ανάγνωση του ανωτέρω άρθρου, που τύχη αγαθή έφερε στις δρόμο των Ιστορικών και Λογοτεχνικών αναζητήσεων, δημιούργησε την επιθυμία της ανεύρεσης της εν λόγω Ιστορίας της Τουρκίας του Λαμαρτίνου. Μετά από αναζήτηση στο διαδίκτυο δεν βρέθηκε κάποια μετάφραση του έργου στα Ελληνικά. Βρέθηκε όμως μία έκδοση του έργου μεταφρασμένου στην Ισπανική γλώσσα. Πράγματι, ο Λαμαρτίνος σε αυτό το έργο, γράφει πολλά και διάφορα ανθελληνικά. Θα σταθούμε σε αυτά που αναφέρει ο Ακαδημαϊκός Ν. Βέης στο άρθρο του, τα οποία εντοπίστηκαν και μεταφράστηκαν από εμένα στην ελληνική γλώσσα.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΤΟΥ ΛΑΜΑΡΤΙΝΟΥ
Ο Λαμαρτίνος στο βιβλίο του, Ιστορία της Τουρκίας που εκδόθηκε το 1854 (εποχή κατά την οποία εμαίνετο ο Κριμαϊκός Πόλεμος), εκφράζει τον απέραντο θαυμασμό του για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και από την αρχή του έργου ξεκαθαρίζει τα πράγματα, αποποιούμενος τη φιλελληνική δράση του παρελθόντος, παίρνοντας σαφή θέση υπέρ των Οθωμανών. Κατηγορεί, ευθέως, τους ποιητές, Σατωβριάνδο (Chateaubriand, 1768-1848) και τον Λόρδο Βύρωνα (Byron, 1788-1824) λέγοντας ότι με την ενθουσιώδη ποιητική τους δράση, τασσόμενοι υπέρ των Ελλήνων και εναντίον των Οθωμανών, παρέσυραν τη Δύση σε λάθος επιλογές: « Η Δύση δεν ήταν πάντα τόσο διορατική και συνετή. Υπήρξε μια εποχή που δύο ποιητές ο Chateaubriand στη Γαλλία και ο Byron στην Αγγλία, κήρυτταν εναντίον των Οθωμανών, στο όνομα των θεών της μυθολογίας, μια σταυροφορία σαν αυτές της κοινής γνώμης, που είχαν κηρυχτεί σε άλλες εποχές στην Ευρώπη στο όνομα του Θεού του Ευαγγελίου. Οι διαφημιστές σχηματίζουν τις απόψεις, οι ποιητές δημιουργούν τον ενθουσιασμό. Σε αντίθεση με τους πολιτικούς, ο ποιητικός ενθουσιασμός χειραφέτησε την Ελλάδα».( Lamartine)
Φτάνει στο σημείο να αξιολογήσει, όπως έγραψε και ο Ν. Βέης, τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, γεγονός που θεμελίωσε την ανεξαρτησία του Ελληνικού Έθνους-Κράτους, ως άδικη και αποτρόπαια πυρκαγιά: «Η άδικη και αποτρόπαια πυρκαγιά του Ναβαρίνου ήταν πυρά της Ρωσίας. Εκείνη προηγήθηκε από αυτή της Σινώπης. Ο σουλτάνος Μαχμούτ, που βασίλεψε τότε, και που προσπαθούσε να αναγεννήσει την αυτοκρατορία του μέσω της ανεκτικότητας του ευρωπαϊκού πολιτισμού, έχυσε δάκρυα όταν έμαθε για αυτόν τον παραλογισμό και την αυτοκτονία των δυνάμεων».( Lamartine)
Εδώ θα ανοίξουμε μία παρένθεση για να εξηγήσουμε ότι στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου τον Οκτώβριο του 1827 η ενωμένη ναυτική δύναμη των Βρετανών, Γάλλων και Ρώσων κατάφερε ένα ισχυρό κτύπημα στον Οθωμανικό στόλο που ο Λαμαρτίνος το συγκρίνει με το πλήγμα του δέχτηκαν οι Οθωμανοί, αργότερα, από τους Ρώσους κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου, στη Ναυμαχία της Σινώπης, στη Βόρεια Ανατολία, στις 30 Νοεμβρίου του 1853. Ο Κριμαϊκός Πόλεμος ήταν η σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και των συμμαχικών δυνάμεων της Βρετανίας, Γαλλίας, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και του Βασιλείου της Σαρδηνίας, 1853-1856.
Παρόμοια σύγκριση για το μέγεθος της καταστροφής των Οθωμανών στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου κάνει και ο Γερμανός Ιστορικός Χέρτσμπεργκ: «… ως το μέγεθος της καταστροφής, [στο Ναβαρίνο] ην επήνεγκε τοις Μουσουλμάνοις, δύναται να παραβληθή μόνον προς την περί την εν Ναυπάκτω νίκην του Δον Ζουάν της Αυστρίας και την του Ναχίμωφ παρά την Σινώπην».
Με τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου το 1827 οι Οθωμανοί χάνουν ουσιαστικά την κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο και με την Ναυμαχία της Σινώπης το 1853 χάνουν από τους Ρώσους τον επιχειρησιακό έλεγχο στην Μαύρη Θάλασσα. Με τη διαφορά ότι στον Κριμαϊκό Πόλεμο η μόνη δύναμη που είναι εναντίον του Σουλτάνου είναι η ρωσική, διότι οι δυνάμεις της Δύσης που πολέμησαν κατά του Οθωμανών στο Ναβαρίνο, στον Κριμαϊκό πόλεμο είναι στο πλευρό τους. Αφορμή του Κριμαϊκού Πολέμου ήταν η διαμάχη μεταξύ Καθολικών και Ορθοδόξων για τον έλεγχο του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ. Ενώ στην ουσία αιτία ήταν η διεκδίκηση εδαφών από την υπό διάλυση Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Άλλωστε ο Λαμαρτίνος γράφει ότι η ανεξαρτησία της Ελλάδας ήταν λάθος και ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν έπρεπε να διαμελιστεί γιατί οι Οθωμανοί υπερασπίζονται Ανατολή και Δύση από την μοσχοβίτικη εισβολή, όπως την ονομάζει: «Η φαντασία υποχώρησε με τον θρίαμβο της. Η πολιτική επινόησε φόβους που ο χρόνος έχει δικαιώσει. Εμείς οι ίδιοι, νέοι τότε, με μικρή εμπειρία και ελάχιστη γνώση των ανατολικών ζητημάτων, μη γνωρίζοντας ακόμη ούτε τα μέρη ούτε τους ανθρώπους, ήμασταν επίσης άδικοι με τους Οθωμανούς, λόγω του θαυμασμού που μας ενέπνεε το θάρρος των Ελλήνων. Εξαπατηθήκαμε όπως η πλειονότητα. Ήταν ίσως απαραίτητο να προστατευθεί και να ενισχυθεί η Ελλάδα χωρίς να διαχωριστεί εντελώς από το Οθωμανικό κέντρο και χωρίς να διαμελιστεί η αυτοκρατορία που υπερασπίζεται την Ανατολή και τη Δύση από την μοσχοβίτικη εισβολή». (Lamartine)
Ασκεί αρνητική κριτική στα πεπραγμένα του νεοσυσταθέντος ελληνικού κράτους, μηδενίζοντας τις όσες προσπάθειες έχουν γίνει στο σύντομο διάστημα που μεσολαβεί από την ίδρυσή του μέχρι την περίοδο που γράφει το βιβλίο του. Στη συνέχεια θέτει διάφορα ερωτήματα από τα οποία θα παραθέσουμε ένα που συνοψίζει το σκεπτικό του συγγραφέα: «Έχει εκπληρώσει η Ελλάδα τις ελπίδες που είχε δημιουργήσει;» Το ερώτημα, βέβαια δεν είναι ρητορικό, διότι στη συνέχεια δίνει ο ίδιος την απάντηση: «Είμαστε υποχρεωμένοι να απαντήσουμε αρνητικά. Η Ελλάδα έχει κυβερνηθεί άσχημα, ο βασιλιάς της δεν έχει φίλους, ούτε εντός ούτε εκτός της χώρας. Αντίθετα, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις φαίνεται να βλέπουν με κακό μάτι την Ελλάδα και να δηλώνουν ότι δεν πρέπει να υπάρχει σκέψη για επέκταση των συνόρων της».( Lamartine)
Αυτό είναι ένα μικρό δείγμα των γραφομένων του, εναντίον του Ελληνικού Έθνους-Κράτους στο βιβλίο αυτό, που δείχνουν όχι μόνο τη μεταστροφή του Λαμαρτίνου σχετικά με τα ελληνικά ζητήματα της εποχής εκείνης αλλά και την αλλαγή στάσης της Δύσης ως προς τα θέματα αυτά, δηλαδή το δικαίωμα της Ελλάδας να διεκδικήσει εδάφη από την υπό κατάρρευση Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΣΟΥΤΣΑ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΛΑΜΑΡΤΙΝΟΥ
Ο Ν. Βέης στη συνέχεια του άρθρου του γράφει ότι «πολλούς Έλληνες λογίους ηρέθισεν ο φιλοτουρκισμός του ποιητού των «Ποιητικών Ρεμβασμών» και του συγγραφέως «Της Ιστορίας της Επαναστάσεως του 1848». Αλλά σχετικώς προς τη στηλίτευσιν του φιλοτουρκισμού του Λαμαρτίνου υπερέβαλε πάντας τους Έλληνας, ο Σμυρναίος την καταγωγήν Ιωάννης Καρασούτσας (ή Καρασούσας όπως τον αναφέρει στο άρθρο ο Ν.Βέης) ποιητής όχι λησμονημένος εις ημάς “τέκνα του τελευτώντος δεκάτου ενάτου αιώνος”». Συνεχίζοντας ο αρθρογράφος, επισημαίνει:
«Είχεν ήδη εκδοθή η Ιστορία της Τουρκίας του Λαμαρτίνου και ο Σουλτάνος είχε τον ποιητήν και κριτικόν Ιστοριογράφον φιλοδωρήσει δια μιας πολυτελούς επαύλεως παρά την Σμύρνη, δι’ όσα υπέρ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έγραφεν ότε ο Ιωάννης Καρασούσας, υπέβαλε τω 1855 εις τον Ποιητικόν Διαγωνισμόν του Οθωνείου Πανεπιστημίου δύο έργα υπό τους τίτλους «Απάντησις εις τον Λαμαρτίνον» και «Αποσπάσματα Ποιητικής Τέχνης». Οι κριταί εχαρακτήρισαν τον ποιητήν των δύο τούτων έργων “πολλαχού εύγλωττον, πολλαχού υψηλόν, πολλαχού παθητικόν”, παρά τούτα όμως απένεμαν εις αυτόν δευτερεία. Το ποίημα προς τον Λαμαρτίνον ετύπωσεν ο Καρασούσας εις ιδιαίτερον φυλλάδιον υπό του τίτλου: “Απόκρισις προς τον ποιητήν Λαμαρτίνον συγγραφέα της Τουρκικής Ιστορίας υπό Ιωάννου Καρασούτσα ”». (Βέης)
Στο άρθρο του ο Ν. Βέης παραθέτει, επίσης, απόσπασμα από το έργο του Καρασούτσα, Απόκρισις εις τον Λαμαρτίνον , συγκεκριμένα τους τελευταίους στίχους. Στο δικό μας κείμενο επιλέγουμε να παραθέσουμε ένα άλλο απόσπασμα του ποιήματος στο οποίο ο ποιητής, απευθυνόμενος στον Λαμαρτίνο, αναφέρεται στα γεγονότα που εκθέσαμε παραπάνω:
«Γνωρίζω πως τα πάθη μας αναίσθητον σ’ ευρίσκουν
Κ’ εις την ψυχήν σου ως ηχώ ματαία αποθνήσκουν
Εν μέσω τόσων αοιδών καλλικελάδων, μόνος
Ψυχρός παρέστης θεατής του νέου μας Αγώνος.
(…)
Έδραμες εις των Τούρκων σου τας ευτυχείς αγκάλας,
Τας αρετάς των ν’ ασπασθής εγγύθεν τας μεγάλας
Εκεί να εύρης την ζωήν, εκεί το μέγα μέλλον,
Τον βίον τον αμόλυντον των επί γης αγγέλων!
Και σήμερον την ένδοξον πυρά του Ναβαρίνου
Πλάνην δεινήν αποκαλείς, αξίαν πολλού θρήνου,
Εις ην τα Έθνη τα σοφά παρέσυρεν ο Βύρων,
Κ’ ο ψάλτης των σημερινών και παλαιών Μαρτύρων».
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΣΟΥΤΣΑΣ (1824-1873)
Στη συνέχεια του άρθρου ο Ν. Βέης παραθέτει βιογραφικά στοιχεία του ποιητή Ι. Καρασούτσα. Μας πληροφορεί ότι ο Ιωάννης Καρασούτσας γεννήθηκε στη Σμύρνη γύρω στα 1824 όπου και διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα. Αργότερα με την οικογένειά του ήρθε στην Ερμούπολη όπου φοίτησε στο Γυμνάσιο της Σύρου.
Στην ηλικία των 15 με 16 ετών άρχισε να ασχολείται με την ποίηση, να δημοσιεύει συλλογές των έργων του και να λαμβάνει μέρος σε ποιητικούς διαγωνισμούς με επιτυχία. Έγραψε αξιόλογα ποιήματα και κατατάσσεται στους ποιητές της Α’ Αθηναϊκής Σχολής. Μεταξύ αυτών διακρίνονται: Ωδή στους Επαναστάτας Κρήτας(1841), οι οποίοι την περίοδο εκείνη με αρχηγούς τους αδελφούς Αριστείδη και Θεόφραστο Χαιρέτη είχαν επαναστατήσει για πολλοστή φορά εναντίον των Τούρκων. Επίσης, Ευαγγελισμός της Ελλάδος(1843), Ποιητικόν Απάνθισμα (1849), Απόκρισις στον Λαμαρτίνον (1855), το οποίο όπως προαναφέραμε διακρίθηκε σε ποιητικό διαγωνισμό, Βάρβιτος (1868) κ.α. Το 1850 διορίστηκε ως καθηγητής της Γαλλικής στο Γυμνάσιο του Ναυπλίου και αργότερα μετατέθηκε στην Αθήνα και στη συνέχεια έγινε Δημόσιος Υπάλληλος.
Ο Ν. Βέης, κλείνοντας το άρθρο του, αναφέρεται στα τελευταία χρόνια του βίου του Ιωάννη Καρασούτσα χαρακτηρίζοντάς τα ως δυστυχή:
«Κατά τα τελευταία έτη της ζωής του ο Ιωάννης Καρασούσας υπήρξε δυστυχής και μισάνθρωπος. Ηυτοκτόνησε κατόπιν οικτράς πείνης. Βραχύ μετά τον θάνατόν του ο Άγγελος Βλάχος από του «Παρνασσού» εξήρε τον Σμυρναίον ως έξοχον ποιητήν. (…) Η πατριδολάτρισσα Μούσα του Ιωάννου Καρασούσα ας εξαρθή και ενταύθα έψαλε την μεγάλην και μικράν Πατρίδα και τους ήρωάς της παλαιούς και νέους Ιωνιστί». (ΝΙΚΟΣ Α. ΒΕΗΣ)
Σε άλλο άρθρο του ο Ν. Βέης με τίτλο: Ο Λαμαρτίνος και ο Κωστής Παλαμάς, τονίζει ότι ο Κωστής Παλαμάς ουδέποτε αναφέρθηκε στον υπό αμφισβήτηση φιλελληνισμό του Λαμαρτίνου. Συγκεκριμένα γράφει:
«Αντιθέτως προς τους Ιωάννην Καρασούτσαν, τον Άγγελο Βλάχο, τον Ισιδωρίδην, Σκυλίτσην και άλλους Έλληνας ποιητάς και λογίους, ο Κωστής Παλαμάς ουδέν αναφέρει περί Τουρκοφιλίας και μισελληνισμού του Αλφόνσου Λαμαρτίνου». (εφ. Ελευθερία)
Στην εποχή μας ο Ροζέ Μιλιέξ (1913-2006), Γάλλος λόγιος και φιλέλληνας που έζησε στην Ελλάδα, στο έργο: Ελληνογαλλικά επικρίνει την φιλοτουρκική στάση του Λαμαρτίνου, και τον κατηγορεί ευθέως, όπως και ο Ν. Βέης παραπάνω, ότι έλαβε αντάλλαγμα για τη θέση αυτή:
«Ο Lamartine (…) στα 1854, στον πρόλογο της Τουρκικής Ιστορίας του, ρίχνοντας στη φωτιά αυτό που άλλοτε είχε λατρέψει, τα βάζει με τον Chateaubriand και με τον Βύρωνα, που τους θεωρεί υπεύθυνους μιας ‘’λαθεμένης σταυροφορίας και πολιτικής’’ και καταδικάζει την ‘’άδικη και τρομοκρατική πυρπόληση του Ναυαρίνου’’. Θα άξιζε τον κόπο να σημειωθεί εδώ ότι σαν αντάλλαγμα των καλών υπηρεσιών, ο Lamartine πήρε από τον Σουλτάνο Αβδούλ Μετζίτ όχι, βέβαια δίχως να υποβάλλει ένα διακριτικό αίτημα, κάποιο χτηματάκι 200.000 (διακοσίων χιλιάδων ) στρεμμάτων στην περιοχή της Σμύρνης». (Παπαθανασόπουλος)
Στο σημείο αυτό φτάνουμε στο τέλος. Κλείνοντας αυτό το άρθρο, που μας ταξίδεψε στο παρελθόν, μέσα από Ιστορικές και Λογοτεχνικές Διαδρομές, θα παραθέσουμε μερικούς ακόμα στίχους από το ποίημα Απόκρισις στον Λαμαρτίνον του, λησμονημένου στις μέρες μας ποιητή, Ιωάννη Καρασούτσα:
«Απέθανον οι Αχιλλείς, οι της Ελλάδος φίλοι,
Και μένουν οι πικρόχολοι Θερσίται και Ζωΐλοι.
Εκείνος άθρησκος, ουδέ Θεόν πιστεύων ίσως,
Ακμαίον το θρησκευτικόν ου ήττον σώζει μίσος.
Αυτός αθλίους μας καλεί κ’ εξώλεις και προώλεις,
Διότι’ εις χρόνους είκοσι ελευθερίας μόλις
Τοσαύτας δεν εδείξαμεν εις τα καλά προόδους,
Όσας οι ζήσαντες λαοί αιώνων περιόδου.
Αλλά συ όλους τους λοιπούς εχθρούς μας υπερέχεις,
Και μόνον εις το δυσμενές εφάμιλλόν έχεις
Εκείνον όστις την λαμπράν καταγωγήν μας φρίττει,
Το ευγενές μας αφαιρεί, και νόθους μας κηρύττει,
Καθώς ποτε ο δήμιος, εν τη αρχαία Ρώμη,
Μη συγχωρούμενος ζωή παρθένου να εγγίση,
Την παρθενίαν έφθειρε πριν την καρατομίση!
Και πως λοιπόν! ο ευγενής, ο μέγα δημοκράτης,
Στιγμάς τινάς της ορφανής Γαλλίας ο προστάτης,
Ο επιγράψας σύμβολον των νόμων της εν πρώτοις
«Ελευθερία γενική, Ισότης, Αδελφότης!»
Λυπείται επειδή τινές Ελλήνων μυριάδες
Να ήναι έπαυσαν οικτροί και υποτελείς ραϊάδες,
Εις του Υψίστου τους ναούς ανύποπτα συρρέουν,
Και τον αέρα τον κοινόν ελεύθερ’ αναπνέουν!
Δύστηνοι, οίτινε του νου την δύναμιν την θείαν
Εις χρήσιν βεβηλόνετε οικτράν και αναξίαν,
Και υπέρ των τυράννων μας, μεθ’ ων συνωμοτείτε,
Την γλώσσα ακονίζετε, τον κάλαμον κινείτε,
Ακούσατε λοιπόν! Τυφλοί και άφρονες είν΄όσοι
Εκ της Προνοίας τας βουλάς φρονούν ν’ αντισταθώσι.
Η μεν Ελλάς εγείρεται βραδέως ή εν τάχει·
Σεις δε κακοί ελέγχεσθε και έτι θεομάχοι!»
Ιωάννης Καρασούτσας, 1855
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βέης, Ν. , Ήταν πραγματικά Φιλέλλην ο ποιητής Αλ. Λαμαρτίνος;, στην εφ. ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, 25/11/1958
Καρασούτσας, Ιωάννης, Απόκρισις προς τον Ποιητήν Λαμαρτίνον Συγγραφέα Τουρκικής Ιστορίας, Αθήνησι, Τύποις Νικολάου Αγγελίδου, 1856
Παπαθανασόπουλος, Γιώργος, Ν. , Ο Ουγκώ, ο Λαμαρτίνος και η Τουρκία, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://eleftherostypos.gr/apopseis/604336-o-oygko-o-lamartinos-kai-i-tourkia , ανακτήθηκε στις 19/7/2022
Χέρτσβεργκ, Φρειδερίκος- Γουσταύος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ’ , Εν Αθήναις, Εκδοτικός Γεωργίου Δ. Φέξη, 1916
Lamartine De A., HISTORIA DE LA TURQUIA, T. A΄, Paris, Libreria de Rosa y Bouret, 1855
Εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, 13/11/1949, Ο Λαμαρτίνος και ο Κωστής Παλαμάς του Ν. Βέη
