ΓΡΑΦΕΙ Η ΑΡΓΥΡΩ ΧΑΤΖΗΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ – Μ.Α. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ)
Σε προηγούμενο άρθρο με τίτλο: 1897:Ελένη Κωνσταντινίδου, η ωραία πολεμίστρια, με αφορμή ένα κείμενο του Ζαν Μωρεάς, προσπαθήσαμε να συνθέσουμε, μέσα από στοιχεία που συλλέξαμε από εφημερίδες της εποχής εκείνης, την εικόνα της Ελένης Κωνσταντινίδου, της σημαιοφόρου της Ηπειρωτικής Φάλαγγας που έλαβε, ως εθελόντρια, μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και διακρίθηκε στη μάχη του Γριμπόβου. Καθώς τα στοιχεία για την Ελένη Κωνσταντινίδου, στις εφημερίδες ήταν ελάχιστα, η έρευνα συνεχίστηκε σε περιοδικά της εποχής.
Στο περιοδικό Οικογένεια του έτους 1897 εντοπίστηκε άρθρο, της διευθύντριας του εντύπου, Άννας Σερουΐου με τίτλο: «Μία γυναικεία στρατιωτική προσωπικότης», αφιερωμένο στην Ελένη Κωνσταντινίδου, την θρυλική σημαιοφόρο της Ηπειρωτικής Φάλαγγας.
Από το συγκεκριμένο άρθρο, που είναι κατατοπιστικό, αντλούμε στοιχεία που ρίχνουν φως στις αντικρουόμενες πληροφορίες των εφημερίδων σε σχέση με την ηλικία της Ελένης αλλά και τον τόπο καταγωγής της.
ΟΙ ΣΤΡΑΤΩΝΕΣ ΤΟΥ ΠΥΡΟΒΟΛΙΚΟΎ
Η αρθρογράφος αναφέρει ότι όταν γίνεται γνωστή η είδηση της αναχώρησης της Ηπειρωτικής Φάλαγγας, για το μέτωπο του πολέμου, στην οποία συμμετέχει και ένα κορίτσι, η Ελένη Κωνσταντινίδου, η ίδια μαζί με φίλης της πηγαίνουν στον Στρατώνα του Πυροβολικού, όπου γινόταν η εκπαίδευση των εθελοντών, για να την συναντήσουν
Οι στρατώνες του Πυροβολικού την εποχή εκείνη βρίσκονταν στη γωνία Βασιλίσσης Σοφίας, που τότε λεγόταν Κηφισίας, και Ρηγίλλης. Εκεί «πλήθος ανθρώπων συνωστίζετο προ της μεγάλης θύρας, και εισήλθομεν εις τον ευρύν περίβολον του στρατώνος πυροβολικού, ένθα πολυποίκιλος κόσμος περιεκύκλου καθ’ ομίλου τους μέλλοντας ν’ απέλθωσιν προς επιτέλεσιν του ιερού προς την Πατρίδα καθήκοντος». (Σερουΐου)
Ανάμεσα στο πλήθος βλέπει τους πρωτεργάτες της δημιουργίας του εθελοντικού σώματος : Τον Μάρκο Μπότσαρη Συνταγματάρχη του Μηχανικού, περιστοιχισμένο από ομάδα εθελοντών, αλλά και τον Ιωάννη Σέχο Συνταγματάρχη επίσης του Μηχανικού και Βουλευτή Κερκύρας, καθώς και τον διαπρεπή δημοσιογράφο Αγησίλαο Γιαννόπουλο, Ηπειρώτη που « πάντες ούτοι περιήρχοντο του ομίλου δίδοντες αναγκαίας τινάς οδηγίας». (Σερουΐου)
Ανάμεσα στους εθελοντές υπάρχουν καλόγηροι, 457 τον αριθμό, που έχουν έρθει από το Άγιο Όρος να καταταχθούν αλλά μόνο 3 από αυτούς έχουν γίνει δεκτοί από τον Μάρκο Μπότσαρη.
Επίσης, στον περίβολο του Στρατώνα, βρίσκεται και μία άλλη γυναίκα εθελοντής, «κόμης λυτής», η Ελένη Μπισμπίκη, 28 ετών από το Άργος, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή και πηγαίνει να καταταχθεί σε άλλο εθελοντικό σώμα: «Ήτο γυνή με φυσιογνωμίαν συνήθη (…) με χροιάν μελαχρινήν, και ανάστημα μέτριον». (Σερουΐου)
ΕΛΕΝΗ Η ΣΤΑΥΡΑΔΕΡΦΉ
Η αρθρογράφος προσπαθεί, ανάμεσα στο πλήθος να διακρίνει, τη φιγούρα της Ελένης Κωνσταντινίδου, αλλά εις μάτην. Η Ελένη δεν φαίνεται πουθενά. Από τις πληροφορίες που συλλέγει μαθαίνει ότι το πρωί είχε γίνει ένα είδος τελετής κατά την οποία όλοι οι εθελοντές, υπό την σημαία και την παρουσία των διοργανωτών του σώματος, ορκίστηκαν ότι θα θεωρούν την Ελένη Κωνσταντινίδου ως αδερφή τους. Αλλά «και το εσπέρας προ της αναχωρήσεώς των έμελλον επίσης πάντες προ αυτής αποκαλυπτόμενοι να ωμόσωσιν εκ νέου τον όρκον της αδελφοποιήσεως». (Σερουΐου)
Η Ελένη Κωνσταντινίδου, λοιπόν, για να μπει στο σώμα των εθελοντών έπρεπε να πραγματοποιηθεί το τελετουργικό της αδελφοποιήσεως. Αυτή την πληροφορία δεν την ανέφερε καμία από τις εφημερίδες της εποχής. Η αναφορά αυτή της αρθρογράφου είναι πράγματι μία αποκάλυψη που δείχνει τα ήθη και έθιμα περασμένων χρόνων· και στάθηκε η αφορμή για μία μικρή έρευνα για το έθιμο της αδελφοποιήσεως ώστε να κατανοήσουμε τη σημασία που είχε η συγκεκριμένη τελετουργία για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης που ακολουθούσαν διαφορετικούς, από τους σημερινούς, κώδικες τιμής.
ΑΔΕΛΦΟΠΟΙΤΟΙ Ή ΣΤΑΥΡΑΔΕΡΦΟΙ
Σύμφωνα με το λεξικό του Τριανταφυλλίδη αδελφοποιτός και αδερφοποιτός «είναι αυτός που συνδέεται με κάποιον με δεσμούς αδελφοποίησης · σταυραδερφός».
Αδελφοποίηση «είναι το έθιμο κατά το οποίο άτομα ή σύνολα ατόμων, που δεν συνδέονται με συγγένεια αίματος, ενώνονται με αδελφικούς δεσμούς, κατά τη διάρκεια μιας ιεροτελεστίας, και υπόσχονται αμοιβαία αγάπη και προστασία».
Οι αδελφοποιτοί ή σταυραδερφοί ορκίζονταν στα ιερά τους πιστεύω σε μια ειδική τελετουργία ενώπιον του Θεού και με την παρουσία ενός ιερέα. Ο όρκος της αδελφοποίησης ενδυνάμωνε τους αδελφοποιτούς με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν τον κοινό εχθρό με μεγαλύτερη σιγουριά. Ο ιερέας όρκιζε τους αδελφοποιτούς στο ευαγγέλιο με όρκο που ήταν ανάλογος με τον σκοπό της αδελφοποίησης. (Ζωριάνος)
Το έθιμο της αδελφοποίησης ή αδελφοποιΐας έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα. Κατά τους νεώτερους χρόνους, στην Ελλάδα, εμφανίζεται με την Φιλική Εταιρεία, ως μέσο συνεννόησης ανάμεσα στους επαναστατημένους, και ακμάζει κατά τη διάρκεια της Επανάστασης αλλά και μεταγενέστερα. (Dictionary of Greek) Επίσης, μεγάλη άνθιση του εθίμου παρατηρείται και στην περιοχή των Βαλκανίων καθώς και εκεί οι λαοί προσπαθούν να αποτινάξουν τον Οθωμανικό ζυγό. Η αδελφοποίηση θεωρούταν ιερός δεσμός ανάλογος με την συγγένεια εξ αίματος. Για το λόγο αυτό δεν ήταν δυνατή η σύναψη γάμου μεταξύ αδελφοποιτών. (Ζωριάνος)
Το έθιμο της αδελφοποιήσεως ήταν επίσης διαδεδομένο και στην περιοχή των Αθηνών, ιδιαιτέρως στο Μαρούσι, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ήταν μία μυστική τελετουργική μύηση που λάμβανε χώρα στην εκκλησία της Παναγίας με κοιμητήρι . Την περίοδο εκείνη ήταν η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων. Εκείνοι που αποφάσιζαν να γίνουν σταυραδέρφια έπαιρναν και ένα μικρό κορίτσι μαζί τους. Εκεί με την παρουσία ιερέα γινόταν ανάγνωση ανάλογης ευχής και ορκίζονταν στο Ευαγγέλιο να προστατεύει ό ένας τον άλλο σε περίπτωση κινδύνου ή πολέμου, διασταύρωναν το αίμα τους κάνοντας μία αμυχή στο χέρι και «αναλάμβαναν δε να προικίσουν και το κοριτσάκι που παρευρισκόταν στην τελετή, ήταν η ψυχοκόρη τους». (Μασούρης)
Η Ελένη Κωνσταντινίδου μετά το τελετουργικό της αδελφοποιήσεως γίνεται η αδελφοποιτή, η σταυραδερφή του σώματος των εθελοντών. Η παρουσία μιας σταυραδερφής σε ομάδα που περνά από την τελετουργία της αδελφοποιΐας, «έχει την έννοια της αδελφικής προστασίας και φροντίδας για μελλοντική αποκατάσταση μιας ορφανής ενός αδελφοποιτού».(Ζωριάνος)
Η Ελένη Κωνσταντινίδου όπως θα δούμε στη συνέχεια ήταν ένα κορίτσι ορφανό από πατέρα που είχε έρθει να καταταχθεί με τον αδερφό της στο σώμα των εθελοντών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι εθελοντές, κατά την ιεροτελεστία της αδελφοποιήσεως, ορκίζονται στον αδελφοποιτό τους, αδερφό της Ελένης, να την φροντίζουν και να την προστατεύουν.
ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ
Η Σερουΐου, αφού δεν κατάφερε να εντοπίσει την Ελένη Κωνσταντινίδου στον χώρο του Στρατώνα του Πυροβολικού, πιθανόν μετά από κάποια πληροφορία, κατευθύνεται, με την παρέα της, προς το σπίτι του Συνταγματάρχη Μάρκου Μπότσαρη που και εκείνος πηγαίνει εκεί να αποχαιρετήσει την σύζυγό του Αφροδίτη. Ανάμεσα στον κόσμο, που βρισκόταν στο σπίτι, ήταν και η δεκαεξάχρονη, τελικά, Ελένη. Η αρθρογράφος μίλησε ιδιαιτέρως με την Ελένη Κωνσταντινίδου και συνοπτικά μεταφέρει στο άρθρο της τις παρακάτω πληροφορίες.
Η Ελένη δεν ήταν από τις Κυδωνίες της Μ. Ασίας, όπως είχε γράψει σε δημοσίευμά της η εφ. Σωτηρία, αλλά από την Αθήνα. (Χατζηπαναγιώτου) Ίσως η παρανόηση να οφείλεται στο γεγονός ότι ο πατέρας της Ελένης, όπως θα δούμε παρακάτω, είχε μεγαλώσει στη Σμύρνη, και στο ότι η οικογένεια της, η μητέρα και τα πέντε αδέλφια της, τη συγκεκριμένη περίοδο που η Ελένη έρχεται ως εθελόντρια στην Αθήνα, βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η Ελένη Κωνσταντινίδου, σύμφωνα με το άρθρο της Σερουΐου, γεννήθηκε στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1881. Η μητέρα της ήταν από τη Νάξο και ο πατέρα της, οδοντίατρος στο επάγγελμα, ήταν Αθηναίος που ανατράφηκε στην Σμύρνη. Η Ελένη μεγάλωσε στον Καύκασο και έλαβε ανατροφή από τον πατέρα της αρρενωπή. Έξι μήνες πριν τον είχε χάσει και καθώς ήταν δεινή σκοπεύτρια αποφάσισε να καταταγεί μαζί με τον αδελφό της Γιώργο.
Συγκεκριμένα η αρθρογράφος γράφει: «Προ οκταετίας η οικογένειά της ενεκατέστη εις Τυφλίδα του Καυκάσου, και ο πατήρ της την ανέθρεψε αρρενωπά, υπό την ζωογόνον αύρα των μεγαλοπρεπών του Καυκάσου ορέων, με όπλον ανά χείρας, καταστήσας αυτήν δεξιάν σκοπεύτριαν, όπερ την έπεισεν να καταταχθή μετά του αδελφού της Γεωργίου ως εθελοντής. Προ οκταετίας εγκαταλείψασα τας Αθήνας, επανήλθεν ευθύς άμα έφθασε μέχρις αυτής η απήχησις του πρώτου κροτήσαντος τηλεβόλου. Στερηθείσα δε του πατρός της, αποθανόντος προ εξ μηνών εκ καρδιακού νοσήματος, ουδένα άλλον τρέφει διακαέστερον πόθον, ή να επανέλθη νικήτρια, και φέρει εν Αθήναις της εις Κωνσταντινούπολιν διαμένουσαν νυν μητέρα της ματά των 5 αδελφών της, προς οριστικήν υπό τον γλαυκόν ουρανόν μας εγκατάστασιν». (Σερουΐου)
Ακολουθεί μία περιγραφή της Ελένης. Η αρθρογράφος την περιγράφει ως κόρη «μετρίου αναστήματος, μελαχρινή στρογγυλοπρόσωπη, με άρρητον γλυκύτητα στόματος, με λευκούς οδόντας, οφθαλμούς μαύρους σπινθηροβόλους, αεικινήτους, (…) ωσεί θέλοντας να εμβαθύνωσιν εις εκάστην ανθρωπίνην ψυχήν, και κρίνωσι περί της παραγομένης υπό των λόγων και της παρουσίας της εντυπώσεως» (Σερουΐου).
Συνεχίζει με την περιγραφή της στολής του εθελοντή και τον σωματότυπο της Ελένης. Είναι ένα νεαρό κορίτσι αεικίνητο, πειθαρχημένο, σκληραγωγημένο και πολύ καλά εκπαιδευμένο, αφού μπορεί να ρίξει 18 συνεχόμενες βολές, μία Ελληνίδα Ζαν Ντ’ Άρκ: «Υπό τον μέλαινα σκούφον κόμη λυτή κυμαίνεται επί των ώμων, και το χονδροειδές εκείνο φαιόν του εθελοντού ένδυμα, περιβάλλει μετρίου πάχους κορμόν, ον εξαίρει η διασταυρουμένη φυσιγγιοθήκη, και η παρά το πλευρόν ξιφολόγχη. Η κανονική ρις της, το αέττειον του βλέμματος, η βραχνή πως εκ αδιαθεσίας φωνή της, προσδίδουσι τη φυσιογνωμία αυτής παράδοξον ενεργητικότητα, ισταμένη δε ευθυτενής, και στρατιωτικώς χαιρετώσα, δια της στιβαράς και σκληραγωγημένης μικράς χειρός της, λαμβάνει ύφος αρειμανίου ενθέου όντος, δυναμένου να εμπνεύση το θάρρος εις ολόκληρον στράτευμα, και οδηγήση προς την δόξαν ως άλλη Ιωάννα Αρκία. Σκοπεύει ακαταπονήτως, δυναμένη να ρίψη 18 βολάς αλεπαλλήλους, χωρίς να αισθανθή ελαχίστην κόπωσιν. Ωκυποδεστάστη, μετά θαυμαστής αντοχής, εν πορείαα θ’ αποτελέση τόπον στρατιώτου, ον πολλοί άρρενες θα ζηλεύσωσιν».
Η Ελένη Κωνσταντινίδου είναι ένα ένθεο ον, κατά την αρθρογράφο, που μπορεί να εμπνεύσει ένα ολόκληρο στράτευμα. Στην περίπτωσή μας η Ελένη, η σταυραδερφή μπορεί να εμπνεύσει τα σταυραδέρφια της,το σώμα των εθελοντών της Ηπειρωτικής Φάλαγγας. Α. Χ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ζωριάνος, Γιάννος, «Αδερφοπτοί και σταυραδέρφια», στο περ. Σελίδες απ’ τη Φωκίδα, τεύχος 119, Ιούλιος- Σεπτέμβριος, 2006.
Μασούρης, Δημήτρης, «Σταυραδέρφια», στο Μαρουσιώτικα ενθυμήματα, Έκδοση του Λαογραφικού Μουσείου του Δήμου Αμαρουσίου, στο https://maroussi-news.gr
Σερουΐου, Άννα, «Μία στρατιωτική προσωπικότης», στο περ. Οικογένεια, Αρ. 17, 26 Απριλίου 1897.
Χατζηπαναγιώτου, Αργυρώ, «1897: Ελένη Κωνσταντινίδου, η ωραία πολεμίστρια», στο OtaVoice.gr .
Πύλη για την Ελληνική γλώσσα, Λεξικό Τριανταφυλλίδη
