Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου – Εκπαιδευτικός – Μ.Α. Λογοτεχνίας (Μεθοδολογία και Έρευνα)
Συγγράφοντας τα δύο προηγούμενα άρθρα, για την Ελένη Κωνσταντινίδου, τη γενναία σημαιοφόρο του εθελοντικού σώματος της Ηπειρωτικής Φάλαγγας, που έλαβε μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 στο μέτωπο της Ηπείρου, δεν μου είχε περάσει ποτέ από το νου ότι λάθος χειρισμοί, της τότε ελληνικής κυβέρνησης, θα οδηγούσαν στην απάνθρωπη κακομεταχείριση ορισμένων εκ των Ελλήνων εφέδρων και εθελοντών του εξωτερικού, που μετά από πρόσκληση, έλαβαν μέρος στον συγκεκριμένο πόλεμο. Των εφέδρων και εθελοντών που έγιναν δεκτοί, κατά την κατάταξή τους, με πανηγυρισμούς και παράτες. Αλλά μετά το άδοξο τέλος των πολεμικών επιχειρήσεων γνώρισαν την αδιαφορία και την απαξίωση από το σκληρό και απάνθρωπο πρόσωπο της κυβερνητικής εξουσίας.
Αφορμή για τη συγγραφή του συγκεκριμένου άρθρου ήταν μία επιστολή που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Οικογένεια (1/11/1897) και η οποία έπεσε στην αντίληψη μου αναζητώντας επί πλέον στοιχεία για την τύχη της Ελένης Κωνσταντινίδου μετά τη λήξη του πολέμου. Στοιχεία για την Ελένη δεν βρήκα αλλά έμαθα για την τύχη κάποιων εκ των αδελφών της εθελοντών.
Η επιστολογράφος ήταν συνεργάτιδα του περιοδικού και έθετε μετ’ αγανακτήσεως το θέμα των εθελοντών του εξωτερικού που είχαν απολυθεί από τις τάξεις του στρατού αλλά δεν είχαν τους οικονομικούς πόρους για να επιστρέψουν στις εστίες τους: «Γράφω μετ’ αγανακτήσεως, και έπρεπε να είσθε παρά τα ριγούντα εκείνα σώματα των ανθρωπίνων πλασμάτων, δια να καταληφθήτε από οργήν, από συγκίνησιν, από αγανάκτησιν, από οίκτον, από δάκρυα». (Οικογένεια)
Η επιστολή (απόσπασμα)
«Κυρία, Υπό το κράτος βαθείας συγκινήσεως επικαλούμαι σήμερον την αρωγήν της «Οικογενείας». Εν μέσω της Αθηναϊκής κοινωνίας, της πεπολιτισμένης, υπό τα όμματα της Βασιλείας, Κυβερνήσεως, αριστοκρατίας και πάσης τάξεως, διαπράττεται από τινων ημερών το φρικτότερον κακούργημα.
Έλληνες, νέοι την ηλικίαν, αγνοί τα αισθήματα έσπευσαν, μόλις η Πατρίς ετέθη εν κινδύνω δια του πολέμου, να έλθουν εδώ, να θυσιασθούν εις τον βωμόν της Πατρίδος. Έπραξαν ό, τι ηδυνήθησαν, ό, τι δ ι ε τ ά χ θ η σ α ν να πράξουν.
Ο χειμών εφέτος είνε πρόωρος, είνε δριμύς, είνε αδυσώπητος, είνε δολοφόνος. (…)
Παρέστην μάρτυς εις θλιβερωτάτας σκηνάς ανθρωπίνου μαρτυρίου. Είδα εις μίαν θύραν πλουσίου –αλλοίμονον! –ομογενούς ένα εθελοντήν, ον προέδιδεν ως τοιούτον το ελεεινόν πιλίκιον, να τουρτουρίζη κυριολεκτικώς, σιγών, συνεσπειρωμένος με λ ι ν ά φ ο ρ έ μ α τ α!.. Άλλον να ίσταται απ’ έξω από τας εισόδους των μαγειρίων, δια να ζεσταθή από την κνίσσαν της κουζίνας. Άλλον, όλως ανυπόδητον, να πυρέσση, σχεδόν να παραληρή εκ του πυρετού, και να τρέμη, να τρέμη όλος από το παγερόν φύσημα του βορρά.
Κ ά μ ν ω έ κ κ λ η σ ι ν προς τας οικογενείας Αθηνών και Πειραιώς, (…) Γράφω μετ’ αγανακτήσεως, (…) Φ ο ρ έ μ α τ α, δι’ όνομα Θεού, δια τους εθελοντάς. Τώρα δεν είνε ή η απαρχή του χειμώνος (…) Κινηθήτε, διότι ο κ α ι ρ ό ς ε π ε ί γ ε ι. (…)
Αι κυρίαι Μαρία Κεφαλά και Ευγενία Ροΐδου (οδός Ηπίτου 5) δέχονται προσφοράς. Αλλ΄και εις το γραφείον της «Οικογενείας», δύνανται αι φιλάνθρωποι κυρίαι και οι φιλεύσπλαγχνοι κύριοι, να στείλουν. Η διεύθυνσις δε της «Οικογενείας» πέπειθα ότι θα εργασθή συντόνως, όπως αποστείλη ταύτα, μετά προηγουμένην συνενόησιν της οικείας επιτροπής, προς τους έχοντα απόλυτον ανάγκην ενδυμάτων εθελοντάς.
30 Οκτωβρίου 1897» (Οικογένεια)
Η κραυγή αγωνίας της επιστολογράφου και οι περιγραφές της που ήταν αποκαρδιωτικές, μου δημιούργησαν τη επιθυμία να μάθω περισσότερα για την τύχη τόσων ανθρώπων που ενώ με πάθος και ενθουσιασμό είχαν ανταποκριθεί στο κάλεσμα της Πατρίδας στη συνέχεια πετάχτηκαν στους πέντε δρόμους , άστεγοι, πεινασμένοι, γυμνοί, στην κυριολεξία, περιφερόμενοι στο κέντρο των Αθηνών, έρμαια των δυσμενών καιρικών φαινομένων.
Θα προσπαθήσουμε μέσα από τα δημοσιεύματα των εφημερίδων να προσεγγίσουμε τα γεγονότα. Θα παρουσιάσουμε τόσο το πανηγυρικό κλίμα που επικρατούσε πριν την έναρξη του πολέμου και την κατάταξη των εθελοντών όσο και τη ζοφερή, μετά την ήττα, κατάσταση που δημιουργήθηκε οδηγώντας την κυβέρνηση σε λάθος επιλογές που απαξίωναν τους ίδιους ανθρώπους που στο πρόσφστο παρελθόν είχαν δοξάσει.
ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
Κυβερνήσεις κατώτερες των περιστάσεων, δέσμιες του βασιλικού κατεστημένου και των Μεγάλων Δυνάμεων, η μία διαδέχεται την άλλη καθώς καταποντίζονται τόσο κάτω από το βάρος των τραγικών εξελίξεων στο θέατρο το πολέμου όσο και από το βάρος της σύναψης ειρήνης, μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, με επαχθείς, για την ελληνική πλευρά, όρους.
Η κυβέρνηση Δηλιγιάννη, που η έναρξη του πολέμου, αρχές Απριλίου του 1897, τη βρίσκει στην διακυβέρνηση της χώρας, αναγκάζεται σε παραίτηση μετά την πρώτη ήττα στο μέτωπο των πολεμικών επιχειρήσεων στη Θεσσαλία. Η κυβέρνηση Ράλλη που ακολουθεί, και που κύριο μέλημα της είναι, «η εις τας χείρας των Μεγάλων Δυνάμεων ανάθεσις των πραγμάτων της Ελλάδος (…) άνευ ουδενός όρου(…)» (Καρολίδης), πέφτει, τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους, κάτω από το βάρος της Συνθήκης ειρήνης, με τους επαχθείς για την Ελλάδα όρους, που φέρνει για επικύρωση στη Βουλή, αλλά και για την ψήφο εμπιστοσύνης που ζητά από το σώμα της Βουλής και δεν λαμβάνει.
Ακολουθεί η κυβέρνηση Ζαΐμη που με τους λανθασμένους χειρισμούς στο θέμα των εθελοντών δημιουργεί σκηνές χάους στην Αθήνα. Είναι η κυβέρνηση, που στις 22 Νοεμβρίου 1897, θα υπογράψει το πλήρες κείμενο της Συνθήκης ειρήνης με πληρωμή τεράστιας αποζημίωσης στην Τουρκία, και θα κάνει σύναψη Δανείου με επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Θα παραμείνει στην εξουσία μέχρι το 1899.
Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ
Βουλή: Συνεδρίασις της 4ης Μαρτίου 1897
Στη Συνεδρίαση της Βουλής στις 4/17 Μαρτίου ψηφίζεται Νομοσχέδιο για την κατάταξη εθελοντών στον Στρατό. Έξω από την Βουλή βρίσκονται εθελοντές που έχουν έρθει από την Αλεξάνδρεια και τη Σμύρνη με σημαίες «ζητωκραυγάζοντες εις την άφιξιν του πρωθυπουργού και των υπουργών». (ΕΜΠΡΟΣ 5/3)
Σύμφωνα με το νόμο που ψηφίστηκε τα σώματα των εθελοντών αποτελούνται από Έλληνες και αλλοδαπούς. Οι κατηγορίες των εθελοντικών σωμάτων ήτα οι εξής: Της Εθνικής Εταιρείας, της Ηπειρωτικής Φάλαγγας, Σώματα ατάκτων, το σώμα των Γαριβαλδινών με επικεφαλής τον Ριτσιώτη Γαριβάλδη, ένα ιταλικό σώμα με τον Bertet και ένα άλλο ιταλικό σώμα με τον Κυπριάνι σε συνεργασία με το σώμα της Εθνικής Εταρείας. (Σπυρόπουλος)
Μερικές μέρες αργότερα το υπουργικό συμβούλιο λαμβάνει απόφαση κατά την οποία «επιτρέπεται εις τον Υπουργόν στρατιωτικών να κατατάσση ως εθελοντές τους επιθυμούντες εκ οποίων αι ηλικίαι δεν εκλήθησαν έτι υπό τα όπλα. Άξιος ο μισθός του!». (ΕΜΠΡΟΣ, 20/3/1899))
Να τονίσουμε, στο σημείο αυτό, ότι τον Μάρτιο του 1897 η Τουρκία δεν έχει κηρύξει ακόμη τον πόλεμο στην Ελλάδα. Αυτό θα γίνει στις αρχές Απριλίου όταν, λίγες μέρες πριν, σώμα ανταρτών της Εθνικής Εταιρίας μπαίνει σε οθωμανικό έδαφος στην περιοχή της Μακεδονίας. Όμως, παρατηρείται συσσώρευση δυνάμεων στα χερσαία σύνορα. Την περίοδο αυτή βρίσκεται σε εξέλιξη η Κρητική Επανάσταση την οποία η Ελλάδα είχε στηρίξει ανοιχτά εξ αρχής. Αν και το διάστημα αυτό είχε ζητηθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις η απόσυρση του Ελληνικού στρατού από την Κρήτη. (ΕΜΠΡΟΣ, 1/3/1897). Όταν η Τουρκία κηρύξει τον πόλεμο στην Ελλάδα οι εθελοντές που καταφθάνουν στη χώρα είναι ακόμα περισσότεροι. Ανάμεσα σε αυτούς θα είναι και Ελένη Κωνσταντινίδου, η σημαιοφόρος της Ηπειρωτικής Φάλαγγας (Χατζηπαναγιώτου)
Η ΑΦΙΞΗ ΤΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ
Έφεδροι και εθελοντές, Έλληνες και ξένοι, καταφθάνουν, στη χώρα, από όλο τον κόσμο. Από Αίγυπτο, Μικρά Ασία, Κρήτη, Κύπρο, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Αμερική κ.α. Επικρατεί ένας ενθουσιώδης πολεμικός πυρετός. Χαρακτηριστικό είναι τα παράδειγμα των Ελλήνων εθελοντών από τη Ρουμανία και η υποδοχή που τους έγινε όταν έφθασαν στην Αθήνα.
Από τη Ρουμανία έφτασαν έφθασαν 500 Έλληνες για να καταταγούν ως εθελοντές και αναμένονται, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα και άλλοι. Οι εκ Ρουμανίας αφιχθέντες εθελοντές παρελαύνουν περιχαρείς και ενθουσιώδεις στους δρόμους της Αθήνας «μετά σημαιών, και πεανιζούσης της μουσικής του ορφανοτροφείου Πειραιώς ην ευγενώς παρεχωρήθησαν αυτοίς οι Πειραιείς». Με τον κόσμο να τους ακολουθεία και να τους χειροκροτεί. Οι εθελοντές ζητωκραυγάζοντας υπέρ του έθνους κάτω από τα ανάκτορα «εξερράγησαν εις φρενιτιώδεις ζητωκραυγάς υπέρ του Βασιλέως (…)». Εκεί παρέμειναν επί αρκετό χρόνο και δεν θα αποχωρούσαν «εάν ο υπασπιστής της υπηρεσίας κ. Βότσαρης εξελθών δεν ηυχαρίστει αυτούς και συνέχαιρεν εκ μέρους της Α. Μ., δια την προθυμίαν και τον ειλικρινή ενθουσιασμό». Στη συνέχεια διαμέσου των οδών Ερμού και Αιόλου καταχειροκροτούμενοι από πλήθος Αθηναίων «διηυθύνθησαν εις την Αστυνομίαν, ήτις απέστειλεν αυτούς προς στρατωνισμόν εις τους κενούς στρατώνας του επί της οδού Κηφισίας 1ου συντάγματος πυροβολικού». (ΕΜΠΡΟΣ, 22/3/1897)
Οι φυγόμαχοι
Βέβαια υπάρχουν και οι εξαιρέσεις. Ενώ οι εθελοντές με ιδιαίτερο ενθουσιασμό και πάθος ζητούν να καταταγούν, υπάρχει και η κατηγορία των φυγόμαχων που με κάθε τρόπο προσπαθούν να αποφύγουν την στράτευση. Στη στήλη: Κοινή Γνώμη της εφημερίδας Εμπρός δημοσιεύεται στις 10/3/ μία επιστολή αναγνώστη με υπογραφή: Εις εθελοντής δούλος η οποία καταγγέλλει ότι στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο των Αθηνών νοσηλεύεται συγγενής καθηγητού Πανεπιστημίου προσποιούμενος τον ασθενή ενώ το σύνταγμά του έχει αναχωρήσει ήδη για τα σύνορα: «Αξιότιμε κ. Συντάκτα, Εις το ενταύθα Στρατιωτικόν νοσοκομείον νοσηλέυεται προσποιούμενος τον ασθενή ο γαμβρός του καθηγητού του Πανεπιστημίου κ. Κ. και τούτο από της προχθές ότε ανεχώρησε το σύνταγμά του . Και όμως τον ανέχονται και τον περιποιούνται εις το νοσοκομείον ως ασθενή. Γνωρίζω και πολλούς άλλους ομοίως α ν δ ρ ε ί ο υ ς ων θα λάβετε λεπτομερή κατάλογον. Ας υπηρετούν οι παρίαι· οι ψευτοαριστοκράται μας ως βλέπετε απαλλάσενται του ιερού προς τη πατρίδα φόρου του αίματος! Κακομοίρα Ελλάς τι περιμένειςαπό αυτούς!!! Αθήναι 9 Μαρτίου 1897 Εις Εθελοντής υπόδουλος».
Η ΔΕΙΝΗ ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΜΕΤΑ ΤΗ ΛΗΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Με τη λήξη του ατυχούς για την Ελληνική πλευρά πολέμου οι εθελοντές βρίσκονται αντιμέτωποι με το ζήτημα της επιστροφής τους στις ιδιαίτερες πατρίδες τους.
Εντυπώσεις εθελοντού
Όσοι διαθέτουν οικονομικούς πόρους ή έχουν στήριξη φεύγουν και διατηρούν τις καλύτερες εντυπώσεις. Είναι η κατηγορία των εθελοντών που απολαμβάνει προνόμια που απορρέουν από την κοινωνική θέση την οποία κατέχουν. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του ευγενούς νέου από την Τεργέστη που μετά τον τραυματισμό του απολαμβάνει των ιδιαίτερων περιποιήσεων από την ίδια τη Βασίλισσα και τον αυλικό της περίγυρο: «Προ μικρού επανήλθεν εξ Ελλάδος, γράφει η «Νέα Ημέρα» της Τεργέστης, ο Τεργεσταίος εθελοντής Βερονέζης, πληγωθείς εν Δομοκώ και συμπληρών νυν ενταύθα την θεραπείαν του εν οικογενειακώ κύκλω. Ο ευγενής νέος ομιλεί μετ’ ενθουσιώδους αγάπης περί της Ελλάδος, ην βεβαιοί ότι θα εξακολουθήση αγαπών ως δευτέραν πατρίδα, μετά δακρύων δ΄ευγνωμοσύνης περί των περιποιήσεων, ων έτυχεν εν Αθήναις νοσηλευόμενος παρά της Α.Μ. της Βασιλίσσης, παρά των πριγκηπισσών, παρά των δεσποινών της αριστοκρατίας, της κ. Συγγρού, της κ. Σκουζέ και λοιπών άλλων. Επαινεί την ανδρείαν των Έλλήνων στρατιωτών και την λυσιτέλειαν του ελληνικού πυροβολικού». (ΕΜΠΡΟΣ 6/8/1897)
Υπάρχουν όμως και άλλοι που δεν μπορούν να φύγουν γιατί έχουν χάσει τα υπάρχοντά τους που είχαν δώσει για φύλαξη πριν φύγουν για το μέτωπο:
«Ήλθον καλοντυμένοι από τας πατρίδας των οι άνθρωποι. Πολλοί εξ αυτών έφεραν και άλλα πράγματα, τα απόλύτως αναγκαία. Περιεβλήθησαν την στρατιωτικήν στολήν και τίποτε άλλο δεν εσκέφθησαν παρά να πάνε στα σύνορα. Και μετά το οικτρόν τέρμα του πολέμου όταν εγύρισαν πίσω τίποτε δεν εύρον, ούτε τα ενδύματά των. Επανελθόντες επήγαν να ζητήσουν τα πράγματά των, αλλ’ οι άνθρωποι εις τους οποίους τα είχον αφήσει κατά την απουσίαν των τα επώλησαν. Πολλοί μάλιστα έκαμνον και πως δεν τους ενεθυμούντο. Υπήγαν λοιπόν οι εθελονταί και κατήγγειλαν το πράγμα εις την εισαγγελίαν. Αλλά επέρασε καιρός και δεν έγεινε τίποτε. Επήλθε το ψύχος και αυτοί έμενον ακόμη με την λινήν περισκελίδα και την βαμβακερήν χλαίναν». (ΤΟ ΑΣΤΥ, 14/10/1897)
Υπάρχουν, επίσης, εθελοντές που δεν μπορούν να φύγουν από τη χώρα λόγω του γεγονότος ότι ακόμη δεν έχει υπογραφεί η οριστική συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία, και αν επιστρέψουν σε μέρη που είναι υπό τουρκική κατοχή αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο σύλληψής τους από τους Τούρκους. Το αναφέρει η επιστολογράφος: «Ο πόλεμος ετελείωσεν. Εις τας πατρίδας των, πατρίδας διατελούσας υπό τον Τουρκικόν ζυγόν, δεν τοις επιτρέπεται να επιστρέψουν προ του πέρατος της οριστικής ειρήνης, μέχρι ποινής εξορίας και θανάτου. Αλλά πως μένουν; Φρίκη! Άστεγοι, ανένδυτοι ….» ( περ.Οικογένεια)
Η Φυλάκιση
Οι εθελοντές από τη Σμύρνη που με τόσο ενθουσιασμό είχαν έρθει στην Αθήνα για να καταταγούν, κατά την επιστροφή τους, μετά τη λήξη του πολέμου, αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της φυλάκισής τους από τις τουρκικές αρχές. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Απόστολου Γκιοβανάκη: «…προ ημερών συνελήφθη ο ως εθελοντής κατελθών εις την Ελλάδα μουσικοδιδάσκαλος Απόστολος Γκιοβανάκης, όστις ερρίφθη εις τας φυλακάς. Εκτός τούτου όμως εφυλακίσθη και ο φίλος του Σουλεϊμάν μπέης, όστις κατηγορείται ότι βοήθησε τον Γκιοβανάκην εις την κρυφίαν αποβίβασίν του. Κατά τας αυτάς πληροφορίας εις τας φυλακάς Σμύρνης ευρίσκονται ήδη φυλακισμένοι οκτώ έτεροι εκ των εις Ελλάδα κατελθόντων εθελοντών». (ΕΜΠΡΟΣ, 3/10/1897)
Σάμιοι εθελοντές
Υπάρχει, όμως, και η ευχάριστη είδηση ότι Σάμιοι εθελοντές «έφθασαν ασφαλώς εις την νήσον των» και ότι δεν έχουν υπόσταση οι φήμες που έλεγαν «ότι εφυλακίσθησαν, ότι εσφάγησαν και δεν ηξεύρομεν τι άλλο έπαθαν», σύμφωνα με την εφ. ΕΜΠΡΟΣ(14/10/1897)
ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΕΦΕΔΡΟΙ ΕΓΚΛΩΒΙΣΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
Για όσους εθελοντές ή έφεδρους του εξωτερικού παραμένουν στην Αθήνα, με το πέρασμα του χρόνου, η κατάσταση τους βαίνει συνεχώς επιδεινούμενη. Με την απότομη αλλαγή του καιρού, αλλά και με την αδράνεια των κυβερνήσεων που δεν λαμβάνουν κανένα μέτρο για την προστασία τους, αλλά αντίθετα φθάνουν στο σημείο να τους απολύσουν από τις τάξει του στρατού, η κατάσταση γίνεται τραγική. Όσο ο καιρό ήταν καλός, σύμφωνα με ΤΟ ΑΣΤΥ(14/10/1897) πολλοί από αυτούς έκαναν διάφορες δουλειές για να επιβιώσουν. Έγιναν «κουλουρτζήδες πωλούντες κατά τας νυκτερινάς ώρας κουλούρια και άλλοι μικρέμποροι πωλούντες εις τας οδούς κουβαράκια και κουβαρίστρες. Και εν όσω μεν ο καιρός ακόμη ήτο θερμός, ψευτοπερνούσαν, αλλ’ αφ’ ότου εψύχρανεν ήρχισαν σοβαρώτερον να σκέπτωνται».
Γυρίζουν σε μπουλούκια στο κέντρο των Αθηνών ρακένδυτοι και πεινασμένοι: «Ήθελαν ψωμί, ενδύματα, στέγην. Απελύθησαν από τας τάξειςτου στρατού και ερρίφθησαν εις τους πέντε δρόμους. Κανείς δεν εφρόντιζε δι’ αυτούς. Έπρεπε να εύρουν τρόπον να ζήσουν. Και ευρέθημεν προ θλιβερωτάτων σκηνών εθελοντών με την στρατιωτικήν των ακόμη στολήν επαιτούντων εν δεκάλεπτον εις τους δρόμους». (ΤΟ ΑΣΤΥ14/10/1897)
Η ΑΠΟΚΟΡΥΦΩΣΗ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ
Η πείνα τους οδηγεί σε πράξεις ακραίες. Αρπάζουν ψωμιά από τους φούρνους και άλλα είδη τροφίμων. Η μεγάλη όμως έκρηξη έγινε στις 13/10 όταν ομάδες απολυθέντων εφέδρων και εθελοντών ξεχύθηκαν σε διάφορα σημεία του κέντρου των Αθηνών και άρχισαν να αρπάζουν τρόφιμα και ρουχισμό από τα καταστήματα, δημιουργώντας χάος και πανικό στη πρωτεύουσα. Τα γεγονότα κράτησαν αρκετές ώρες με την κατάσταση να εκτονώνεται χάρη στη ψύχραιμη επέμβαση της Αστυνομίας που βρίσκει λύση νοικιάζοντας ή καταλαμβάνοντας (κατά μία άλλη εκδοχή) ένα κτίριο για τη στέγασή τους.
Η εφ. Ακρόπολις γράφει για τα γεγονότα: «Δια να μη ληφθούν εγκαίρως όλα τα μέτρα εκείνα τα οποία απήτει το καθήκον και η φιλανθρωπία τέλος πάντων, εφθάσαμεν χθες μ.μ. εις το οικτρόν θέμα των θλιβερών σκηνών της ρεμούλας και της αναρχίας! Θέαμα το οποίον δεν εφάνη απροσδόκητον, διότι ενεμένετο, διότι ούτε περί της τροφής ούτε περί της στέγης των ατυχών τούτων ανθρώπων εμερίμνησαν οι αρμόδιοι όσον έπρεπε, επέσπευσε δε τα χθεσινά επεισόδια ο χειμών, ο οποίος επέπεσεν αποτόμως και εύρε όλο το λεφούσι ημίγυμνον και ρακένδυτον. Επομένως η ανάγκη, η σκληρά ανάγκη εξώθησε τους ανθρώπους τούτους εις εκτρόπους αποφάσεις, ειε την ιδία χειρί προμήθειαν ενδυμάτων δια να σκεπάσωσι τας σάρκας των». (Ακρόπολις 14/10/187)
Το Άστυ τονίζει: «Εξέσπασεν επί τέλους η θύελλα χθες. Εκείνο το οποίον προεμάντευε κανείς ότι θα συνέβαινε έγεινεν. Οι εθελονταί οι απολυθέντες εν των τάξεων του στρατού, εν εσχάτη απελπισία ευρεθέντες, ηναγκάσθησαν να προβούν χθες εις πράξεις απελπισίας και διαρπαγής».
Η εφ. ΕΜΠΡΟΣ(14/10) επισημαίνει ότι μέγα λάθος της κυβέρνησης ήταν η απόλυση των εθελοντών από το στρατό: «Το λάθος όπερ διέπραξεν η Κυβέρνησις απολύσασα εκ των τάξεων του στρατού τους εκ του εξωτερικού εθελοντάς χωρίς να εξασφαλίση προηγουμένως την εις τας πατρίδας των επάνοδον ήρχισε να έχη πολύ θλιβεράς συνεπείας. Εξαναγκαζόμενοι υπό του επισκήψαντος αποτόμως δριμυτάτου ψύχους και υπό της πείνης ήρχισαν προβαίνοτες εις πράγματα διασαλέυοντα την τάξιν και προκαλούντα την κοινήν αγανάκτησιν».
Η εφ. ΕΣΤΙΑ (14/10) καταγγέλλει την κυβέρνηση: « Αι χθεσιναί σκηναί της ρεμούλας και του διαγουμίσματος όσον και κατορθώθη να περιορισθώσι κάπως αι διαστάσεις των, χάρις εις την σώφρονα όντως διαγωγήν των αστυνομικών οργάνων, βαρύνουσιν όμως την Κυβέρνησιν, και ταύτην καθιστώσι κυρίως υπεύθυνον των συμβάντων».
ΤΑ ΜΕΤΡΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
Η σώφρων λύση που έδωσε η αστυνομία, σε συνεννόηση με την κυβέρνηση, ήταν η ενοικίαση ή κατάληψη, κατά την εφ. Ακρόπολη, κενού κτιρίου προς στέγαση των απολυμένων εφέδρων και εθελοντών: «Μετ’ ολίγον οι αστυφύλακες συνώδευον καθ’ ομάδας τους αστέγους εις το οίκημα τούτο όπου θα εύρωσι και μαρμάρινους λουτήρας με άφθονον ύδωρ και δωμάτια θερμότατα! Εξοικονομήθησαν δε και κουβέρται και άλλα ρούχα τα οποία διενεμήθησαν αμέσως. Σήμερον δε η Κυβέρνησις θα λάβη ως ελπίζομεν, γενναιότερα μέτρα υπέρ των ανθρώπων τούτων εφ’ όσον διαμένουσιν εδώ. Σκέψις γίνεται ίνα όσοι θέλουν ανακαταχθώσιν εν τω στρατώ εθελονταί προσωρινώς».
Εθελοντής νεκρός εκ του ψύχους και της πείνης
Κάπως έτσι εξελίχθηκαν τα γεγονότα στην μεταπολεμική Αθήνα του 1897. Δεν ξέρουμε αν κάποιοι έστω και προσωρινά επέστρεψαν ως εθελοντές στις τάξεις του στρατού, ή αν η στέγαση στο οίκημα ήταν μόνο για εκείνο το βράδυ ή για μερικές μόνο μέρες ή αν βρήκε καταφύγιο στο κτίριο το σύνολο των περιπλανώμενων και ρακένδυτων εθελοντών, διότι η είδηση που δημοσιεύεται μερικές μέρες μετά στην εφ. ΕΜΠΡΟΣ μιλά για θάνατο εθελοντή από το κρύο και την πείνα:
«Περί την μεσημβρίαν της χθες ευρέθη επί του πεζοδρομίου της οδού Σταδίου και πλησίον του Αρσακείου νεκρός εις των εκ του εξωτερικού εθελοντών . Τούτον πολλοί συνάδελφοί του μετέφερον επί σανίδος εις το Πολιτκόν νοσοκομείον, ενώ άλλοι επέμενον να τονοδηγήσουν εις τα Ανάκτορα. Προφανώς ο θάνατος προήλθεν εκ του ψύχους και της πείνης, διότι ο αποθανών ήτο νήστις από δύο ημερών». (ΕΜΠΡΟΣ, 22/10/1897)
Η δε επιστολή της επιστολογράφου, που απευθύνεται στους αναγνώστες του περιοδικού Οικογένεια, κάνοντας έκκληση για παροχή βοήθειας στους εθελοντές, είναι μεταγενέστερη των τραγικών γεγονότων της 13ης Οκτωβρίου καθώς έχει ημερομηνία 30/10/1897.
ΤΟ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ
Πριν κλείσουμε την ιστορική αυτή διαδρομή στην Αθήνα του 1897 αξίζει να αναφερθούμε στο χρονογράφημα, με τίτλο, «Ο εθελοντής» που δημοσιεύθηκε στην εφ. Εμπρός (15/10/1897) μετά τα τραγικά γεγονότα της 13ης Οκτωβρίου, το οποίο φέρει την υπογραφή Λάμπρος Αστέρης, ψευδώνυμο του δημοσιογράφου και ποιητή Δημήτρη Καραχάλιου(1871-1942) (Ντελόπουλος). Ο χρονογράφος μας πληροφορεί ότι οι εθελοντές, που απολύθηκαν από τις τάξεις του στρατού και επί μακρό χρονικό διάστημα περιφέρονταν στους δρόμους, χωρίς η Κυβέρνηση να μεριμνήσει για αυτούς, ήταν Έλληνες από την περιοχή του Καυκάσου. Κάτι ανάλογο, λέει ο Αστέρης, είχε συμβεί και κατά την άφιξή τους μέχρι να καταταγούν. Περιφέρονταν ασκόπως στους δρόμους των Αθηνών και, ημερησίως, ελάμβαναν από την Αστυνομική Διεύθυνση για τη σίτισή τους, μισή κουραμάνα. Εκφράζει, επίσης, τον φόβο ότι, η αδιάφορη και αφιλόστοργη συμπεριφορά της κυβέρνησης προς τους εθελοντές, ίσως, γίνει η αφορμή για να διακοπούν οι σχέσεις της χώρας με τους Έλληνες του εξωτερικού:
Ο εθελοντής (απόσπασμα)
«… Ήλθεν εις τας Αθήνας ο εθελοντής μας. Τον είδομεν όλοι εν Αθήναις. Με μίαν σημαίαν και εν τάξει μετά των λοιπών συμπατριωτών του ανήλθε προς την Πλατείαν Ανακτόρων. Έστησαν προ των Προπυλαίων και σείοντες την σημαίαν των κραύγαζον βροντωδώς: -Ζήτω του Βασιλέως των Ελλήνων, ζήτω! –Ζήτω η Ελλάς, ζήτω!
Και επειδή παρέμενον περισσότερον του δέοντος, προ των Προπυλαίων των Ανακτόρων μερικοί υπάλληλοι της Αυλής, τοις είπον να φύγουν πλέον εκείθεν, ν’απομακρυνθούν, διότι ο Βασιλεύς ειργάζετο μέσα με τον πρωθυπουργόν…. (…)
Τι υπέφερεν ο εθελοντής μας ενταύθα μέχρις ου αποφασισθή η κατάταξις εθελοντών εις τον στρατόν και μέχρις ου αρχίσει ο πόλεμος είναι περιττόν να είπωμεν.
Γνωρίζετε όλοι πόσον οικτροί εφαίνοντο περιφερόμενοι ανά τας οδούς των Αθηνών και προ του καταστήματος της διευθύνσεως της Αστυνομίας οπόθεν ελάμβανον συνήθως το συσσίτιον, μισήν κουραμάνα. Αλλά τέλος πάντων! Όλα τα υπέφερον χάριν της Πατρίδος. (…)
Τώρα τι θα λέγη προς τους εν Καυκάσω Έλληνας ο εθελοντής μας όταν επιστρέψη εκεί πάλιν και ερωτάται υπ’ εκείνων; Τι θα λέγη μετά την εκ των τάξεων του στρατού απόλυσίν του, και την ανά τας οδούς των Αθηνών εγκατάλειψίν του; (…) Πολύ όμως φοβούμαι μήπως, με την απάθειαν και την αστοργίαν την οποίαν δεικνύει η επίσημος Ελλάς προς τους εθελοντάς, διακόψωμεν πλέον πάντα δεσμόν μετά των έξω Ελλήνων, και τότε είνε περιττόν να υπάρχωμε και ημείς ως κράτος.
Αυτάς τας συνεπείας δυνατόν να επιφέρη η αδιαφορία μας προς τον εκ του εξωτερικού εθελοντήν αυτόν, το οποίον περιφρονητικώς βλέπομεν παρερχόμενον προ ημών και ριγούντα εκ του ψύχους και της πείνης».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Καρολίδης, Π., Σύγχρονος Ιστορία των Ελλήνων και των λοιπών λαών της Ανατολής από 1821 μέχρι 1921, Τόμος 2ος, εκ του Τυπογρ. Αλεξ. Βιτσικουνάκη, εν Αθήναις 1929
Ντελόπουλος, Κυριάκος, Νεοελληνικά Φιλολογικά Ψευδόνυμα, εκδ. Εστία, Αθήνα 2005
Σπυρόπουλος, Ν.,Κ., Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΕΚΔΟΤΙΚΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΙΑΠΕΡΟΓΛΟΥ, Αθήνα, 1933. (Ανατύπωσις εκ του 15ου Τεύχους της ‘Επιθεωρήσεως Ιππικού»
Χατζηπαναγιώτου, Αργυρώ, 1897: Ελένη Κωνσταντινίδου, η ωραία πολεμίστρια https://www.otavoice.gr/istorikes-logotexnikes-diadromes/2022/08/1897-eleni-konstantinidou-i-oraia-polemistri και
1897: Μια γυναικεία στρατιωτική προσωπικότης ή Ελένη η σταυραδερφή : https://www.otavoice.gr/istorikes-logotexnikes-diadromes/2022/08/1897-mia-gynaikeia-stratiotiki-prosopikotis-i-eleni-i-stavraderfi
ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, 14/10/1897
ΕΜΠΡΟΣ, 1/3/1897, 5/3/1897, 20/3/1897, 6/8/1897, 14/10/1897, 15/10/1897, 22/10/1897
ΕΣΤΙΑ, 14/10/1897
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, 1/11/1897
ΤΟ ΑΣΤΥ, 14/10/1897