«Μεγάλος καημός είναι για όποιον αγαπά τις νεοελληνικές μελέτες, όταν βλέπει πόσο μας λείπει η μνήμη, πόσο αδιαφορούμε μπροστά σε ό, τι απαρτίζει τη ζωντανή μορφή του ανθρώπου, σε ό, τι μπορεί να την ξαναφέρει εμπρός στα μάτια μας: πόσο φτωχοί είμαστε σε ημερολόγια, απομνημονεύματα, αυτοβιογραφίες, στα εξαίσια αυτά μονοπάτια της ιστορίας και της φιλολογίας, που κάποτε δίνουν πανοραμικές απόψεις άγνωστες σε όποιον πορεύεται μόνος τη δημοσιά.»
Κ. Θ. Δημαράς, «H ανάγκη σειράς μελετών», εφ. Eλεύθερον Bήμα, 4/3/1944
Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου
Εκπαιδευτικός – Μ.Α. Λογοτεχνίας (Μεθοδολογία και Έρευνα)
Ο Κ. Θ. Δημαράς γεννήθηκε στις 21 Μαΐου1904 στην Αθήνα και απεβίωσε στις 18 Φεβρουαρίου 1992 στο Παρίσι. Ήταν κριτικός και ιστορικός της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, και ο πρώτος μελετητής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ήταν, επίσης, Ιδρυτικό μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών (ΕΕΕΛ).
Άρχισε να φοιτά στην ιατρική, αλλά αργότερα γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών. Τελικά απέκτησε διδακτορικό στη φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Από το1926 ξεκίνησε μια σταδιοδρομία στις επιστημονικές εκδόσεις. Συνεργάστηκε με πολλά έντυπα, όπως “Ελληνικά Γράμματα” και “Πρωία”, την εφημερίδα “Το Βήμα” και το περιοδικό “Νέα Εστία”, κ.α.
Έργο ζωής ήταν η Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1948), στην οποία συγκέντρωσε γνωστά και άγνωστα στοιχεία για τη ελληνική λογοτεχνική δραστηριότητα, κατέγραψε και ερμήνευσε την πορεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και την τοποθέτησε σε ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Τελευταίο έργο του είναι το Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: H Eποχή του-H Zωή του-Tο Έργο του, στο οποίο ο Κ. Θ. Δημαράς εξετάζει, μεταξύ άλλων, τον ρόλο του Κ. Παπαρρηγόπουλου στη διαμόρφωση της νεοελληνικής νοοτροπίας.
Υπήρξε Γενικός Γραμματέας του Εθνικού Ιδρύματος Υποτροφιών από την ίδρυσή του το 1951 και του Εθνικού (τότε Βασιλικού) Ιδρύματος Ερευνών. Το 1967 απομακρύνθηκε και από τις δύο θέσεις από το δικτατορικό καθεστώς. Στη συνέχεια προσκλήθηκε στη Σορβόννη, από το εκεί Πανεπιστήμιο, για να γίνει καθηγητής της έδρας Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, και να διευθύνει το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Κατείχε αυτές τις θέσεις μέχρι την αποχώρησή του από την ενεργό δράση το 1978.
Ο Κ. Θ. Δημαράς ασχολήθηκε τόσο με την αρχαία ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία, όσο και με το έργο του Κωνσταντίνου Άμαντου και του Αδαμάντιου Κοραή για τον οποίο έγραψε:
«…Εγνώρισα τον Κοραή το 1923, στη Χίο. στη βιβλιοθήκη των δεσποινίδων Μικρούδη. Επήγα στα ’23 και κάθησα στον Κάμπο, όπου μου είχαν νοικιάσει ένα δωμάτιο στις δεσποινίδες Μικρούδη. Ήταν τρεις αδελφές, νομίζω ότι η μια ήτανε χήρα. Οι άλλες δύο δεσποινίδες ήταν κόρες ενός δασκάλου του Κάμπου. Και εκεί εβρήκα αυτό που βλέπετε εκεί, τον τρίτομο Κοραή του Θερειανού. Δεκαεννιά ετών ήταν η ηλικία που το εδιάβαζα.»
Μετά το 1925, έστρεψε το ενδιαφέρον του προς τη λογοτεχνική κριτική και την ερμηνευτική των αισθητικών φαινομένων. Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ποίηση του Κωστή Παλαμά, του Κωνσταντίνου Καβάφη, του Ανδρέα Κάλβου και του Γιώργου Σεφέρη, γράφοντας σημαντικές κριτικές για τα έργα τους.
Ασχολήθηκε, επίσης, με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, τον Ρομαντισμό και την Ιστορία της Λογοτεχνίας, ιδίως από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 και μετά, δίνοντας μεγάλη προσοχή σε τεκμήρια, αρχειακό υλικό, μαρτυρίες και πρωτογενείς πηγές. Μέσα από την έρευνά του ο Κ. Θ. Δημαράς έφερε στο φως στοιχεία για τη δράση σημαντικών προσωπικοτήτων της Νεοελληνικής Παιδείας, όπως ο Δημήτριος Καταρτζής ή Φωτιάδης και ο Στέφανος Κουμανούδης. (Ο Δημήτριος Καταρτζής (περ. 1730-1807) ήταν συγγραφέας και δικαστής. Σημαντικός εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού που ασχολήθηκε με την ελληνική γλώσσα. Ο Στέφανος Κουμανούδης (1818- 1889) ήταν Φιλόλογος, Αρχαιολόγος και καθηγητής της Λατινικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. )
Ο ΑΝΩΝΥΜΟΣ ΤΟΥ 1789 ή ΑΛΗΘΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ
Ο Κ. Θ. Δημαράς, έφερε στο φως το έργο Αληθής Ιστορία, με αναφορά στη μελέτη του Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ως το μοναδικό σωζόμενο αντίτυπο στη βιβλιοθήκη του, και το ονόμασε: Ο Ανώνυμος του 1789.
Πρόκειται για μια καταλυτική και άκρως τολμηρή (ερωτική, θρησκευτική, φιλοσοφική, κοινωνική και λογοτεχνική) αφήγηση που αφενός προσπαθεί να ανανεώσει την παράδοση των ονειρικών αφηγήσεων του Λουκιανού, των ευφάνταστων σατιρικών παραμυθιών του ελληνικού Μεσαίωνα και της μεταβυζαντινής περιόδου, και αφετέρου προσπαθεί να εμφυσήσει στην Ανατολή το αφηγηματικό ύφος και τη στάση του Βολταίρου και των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών. Τοποθετείται στους χρόνους γύρω από την Γαλλική Επανάσταση του 1789. Αγνώστου συγγραφέως. Νεώτερες μελέτες αποδίδουν το έργο στον προοδευτικό ιεροδιάκονο από το Πήλιο Γρηγόριο Κωνσταντά (1758-1844) ή στον Αθανάσιο Ψαλίδα(1767-1829), αλλά και σε άλλους.
Τα έργα του Κ. Θ. Δημαρά
Δοκίμιον της Φυσικής Θεολογίας των Σοφιστών του 5ου π.Χ. αιώνος, το 1926,
Παρμενίδης, το 1927,
Επτά κεφάλαια για την ποίηση, ένα από τα πιο σημαντικά κείμενα της θεωρίας της λογοτεχνίας στην Ελλάδα, που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο περ. «Eλληνικά Γράμματα» και επανεκδόθηκε το 1990, με τον τίτλο «Δοκίμιο για την ποίηση.
Δημοτικισμός και κριτική, το 1939,
Η Γαλλική Επανάσταση και ο ελληνικός Διαφωτισμός γύρω στα 1800, το 1945,
Ρωμαντικά σημείωματα Κωστής Παλαμάς, το 1948,
Iστορία της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας, το 1948-1949, δίτομο έργο στην οποία συγκέντρωσε γνωστά και άγνωστα στοιχεία, κατέγραψε και ερμήνευσε την πορεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και την τοποθέτησε σε ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Δημήτριος Καταρτζής. Δοκίμια, το 1974, Αθήνα, εκδόσεις «Ερμής»,
Νεοελληνικός Διαφωτισμός, το 1977,
Ελληνικός Ρωμαντισμός, το 1982,
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: H Eποχή του-H Zωή του-Tο Έργο του, το 1986, μελέτη η οποία εξετάζει το ρόλο του Παπαρρηγόπουλου στη διαμόρφωση της σύγχρονης ελληνικής νοοτροπίας.
Δημήτριος Καταρτζής. Τα ευρισκόμενα, το 1999, Αθήνα, εκδόσεις «Ερμής»,
Σε δύο τόμους, με τον τίτλο, Σύμμικτα, Δ’. Λόγια περί μεθόδου, το 2013, συγκεντρώθηκαν 301 επιφυλλίδες που γράφτηκαν από τον Κ. Θ. Δημαρά από το 1931 μέχρι το 1989. Το έργο ξεκίνησε ο Φίλιππος Ηλιού και ολοκληρώθηκε από τη Πόπη Πολέμη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γρηγοριάδου, Θεοδώρα, Ανωνύμου. Αληθής Ιστορία του 1789. Βεβαιότητες και Εικασίες, Εργαστήριο Έρευνας για τη Νεοελληνική και Συγκριτική Φιλολογία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή 2023
Δημαράς, Θ., Κ. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την εποχή μας, εκδ. Γνώση 2000
…………….., Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος: H Eποχή του-H Zωή του-Tο Έργο του, εκδ. ΜΙΕΤ 2006
……………., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής 2009
Δρούλια Λουκία, Κ. Θ. Δημαράς: από τη Θεωρία στην Πράξη, https://hdl.handle.net/10442/7690
Σημείωση: Το παρόν άρθρο είναι απόσπασμα της εισήγησης της Αργυρώς Γερ. Χατζηπαναγιώτου, για το έργο του Κ.Θ. Δημαρά, που παρουσιάστηκε στο Λογοτεχνικό Εργαστήρι Πειραιά: «Εν Πλω», τον Φεβρουάριο του 2024