Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου – Εκπαιδευτικός με Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Λογοτεχνίας (Μεθοδολογία και Έρευνα )
Ο Τέλλος Άγρας(Σαράντος Αγαπηνός), 1880-1907, ανθυπολοχαγός του Ελληνικού Στρατού με καταγωγή από τους Γαργαλιάνους Μεσσηνίας ήταν ένας ακόμα Μακεδονομάχος που έδωσε τη ζωή του κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα.
Απαγχονίστηκε μαζί με τον συνεργάτη του Αντώνη(Τώνη) Μίγγα, Έλληνα Μακεδονομάχο από την Νάουσα, στις 7 Ιουνίου (Ιουλιανό ημερολόγιο) του 1907 στο χωριό Καρυδιά Πέλλας μετά από ενέδρα των Βουλγάρων.
Ο καπετάν Άγρας ήταν δευτερότοκος γιος του εφέτη Ναυπλίου Ανδρέα Αγαπηνού. Γεννήθηκε στο Ναύπλιο το 1880 ή 1881. Εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων το 1896 και αποφοίτησε το 1901. Κατατάχθηκε στο 7ο Σύνταγμα Πεζικού που είχε έδρα την Αθήνα ως ανθυπολοχαγός. Στη συνέχεια ζήτησε να τοποθετηθεί στην Μεθόριο γραμμή όπου επί 3 έτη ασχολήθηκε με τοπογραφικές μελέτες και με την εκμάθηση της τουρκικής γλώσσας. Επέστρεψε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1906, έμαθε την βουλγαρική γλώσσα και τον Σεπτέμβριο του 1906 ηγούμενος 30 περίπου ανδρών αναχώρησε για την Μακεδονία.
Σε επιστολή που έστειλε στον θείο του Χρήστο Ταβουλαρίδη έγραψε: «Αγαπητέ μου θείε, αύριον αναχωρώ δι’ ιστιοφόρου δια τον αγώνα δι’ ον προορίσθην. Εύχομαι να επανέλθω όπως πρέπει και να Σας ιδώ όλους όπως επιθυμώ.
Η σημερινή ημέρα είναι δι’ εμέ η σκληροτέρα και συγχρόνως η γλυκυτέρα τοιαύτη. Δεν υπάρχει γλυκύτερον, υψηλότερον και τιμητικότερον του να συναισθάνεται τις ότι προόρισε τη ζωήν του προς υπεράσπισιν αδίκως και βαρβάρως καταπατουμένων δικαίων της πατρίδος μας. Εύχομαι ίνα ο Θεός με βοηθήσει και με συνδράμει εις τον αγώνα οιον απ’ αύριον αποδύομαι…»
Ο καπετάν Άγρας αγωνιζόταν για ένα έτος περίπου στη Λίμνη των Γιαννιτσών κατά των βουλγαρικών συμμοριών που τρομοκρατούσαν τους Έλληνες της Μακεδονίας. Όταν προσεβλήθη από ελώδη πυρετό ανέπτυξε δράση στη Νάουσα. Οι Βούλγαροι σε συνεργασία με Ρουμάνους, όμως, αποφασίζουν την εξόντωσή του στήνοντας του παγίδα.
Οι κομιτατζήδες Κασάπτσε, Ζλατάν και Χαντούρη(κουτσόβλαχος, επικεφαλής της Ρουμανικής Προπαγάνδας) προφασίστηκαν ότι ήθελαν να προσχωρήσουν στην ελληνική πλευρά. Ο Βούλγαρος οπλαρχηγός Ζλατάν σε επιστολή που είχε στείλει στον Ζαφείριο Λόγγο, η οποία έφτασε στα χέρια του καπετάν Άγρα, έγραφε: «Όπως ξέρεις κατάγομαι από ελληνική οικογένεια και έμαθα ελληνικά γράμματα εις το σχολείο.
Μετανοώ δι’ όσα έπραξα κατά των Ελλήνων έως τώρα και θέλω να επανέλθω εις τον Ελληνισμόν και την Ορθοδοξίαν. Ελάτε εδώ να συνεννοηθούμε και να καταρτίσουμε ελληνικό σώμα υπό την αρχηγίαν μου. Γνωρίζετε πόσην επιρροήν έχω εις τα χωριά και όλα θα πέσουν και θα επανέλθουν εις τον Ελληνισμόν, εάν καταρτίσω ελληνικόν σώμα στην περιφέρεια που κατάγομαι».
Για το αίτημά αυτό έγιναν αρκετές συναντήσεις μεταξύ των δύο πλευρών. Όμως, στη συνάντηση της 3ης Ιουνίου οι Βούλγαροι σε συνεργασία με Ρουμάνους, αθέτησαν τη συμφωνία και συνέλαβαν την ομάδα των Ελλήνων που είχαν επικεφαλής τον καπετάν Άγρα. Οι άνδρες που συνόδευαν τον καπετάν Άγρα ήταν ο Απόστολος Γιαννακοβίτης ο γιος του Γιώργος, ο Αντώνης Μίγγας και ο Ζαφείριος Λόγγος που ήταν φίλος του Μίγγα. Στη συνέχεια, ενώ τους υπόλοιπους τους άφησαν, κράτησαν τον Τέλλο Άγρα και τον Αντώνη Μίγγα. Οι δύο αιχμάλωτοι βασανίστηκαν και διαπομπεύτηκαν επί μέρες στα σλαβόφωνα χωριά της Αλμωπίας για να αναπτερώσουν, όπως λέγεται, το ηθικό των κατοίκων τους. Απαγχονίστηκαν μεταξύ Τεχόβου(Καρυδιά) και Βλάδοβου (Άγρα) τη νύχτα της 7ης Ιουλίου 1907.
Αυτόπτες μάρτυρες λένε ότι ο Αντώνης Μίγγας μπορούσε να σώσει τη ζωή του, αλλά προτίμησε να μείνει και να πεθάνει μαζί με τον αρχηγό του: «Μαζί ήλθαμε, μαζί θα πεθάνουμε, σαν θέλει ο θεός και όπου θα πεθάνη ο αρχηγός μου, εκεί θα πεθάνω και εγώ». Μάλιστα ο καπετάν Άγρας ζήτησε να αφήσουν ελεύθερους τους συντρόφους του λέγοντας παρακλητικά: «Ζητώ παρ’ υμών μίαν χάριν, απολύσετε τους ατυχείς τούτους ανθρώπους οίτινες εις οδέν έπταισαν. Εγώ υπήρξα εχθρός και διώκτη σας».
Οι κάτοικοι του Βλαδόβου όταν έλαβαν γνώση του τραγικού συμβάντος με πρωτοβουλία της μίας γυναίκας της Μαρίας Τζόλα μετέφεραν τις σωρούς στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου στο Βλάδοβο.
Το Υπουργείο Εξωτερικών έλαβε γνώση του θλιβερού γεγονότος από τον πρόξενο της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη Λάμπρο Κορομηλά, ο οποίος σε μακροσκελές τηλεγράφημα με ημερομηνία 8-6-1907 έγραψε: « Την 8η Ιουνίου 1907 το πτώμα του Άγρα και του μετ’ αυτού συλληφθέντος Τώνη ευρέθησαν πρωίαν Παρασκευής εν τω δάσει των Καρυδιών του Βλαδόβου παρά το Τέχοβον. Εφόνευσαν αυτούς δια μαχαίρων, είτα ανήρτησαν τα πτώματα. Οι κάτοικοι του Βλαδόβου παρέλαβον αυτά και τελέσαντες τη νεκρώσιμον ακολουθίαν έθαψαν εν τω κοιμητηρίω. Ούτος έπεσε θύμα της αδικαιολογήτου αυτού εμπιστοσύνης εις ανθρώπους φαύλους και αναξίους. Νέος εξαίρετος, διαπρέψας από της πρώτης στιγμής επί γενναιότητι και νοημοσύνη.
Εγίγνωσκον οι Βούλγαροι τι ήξιζε, διότι είχον ιδεί αυτόν εκ του πλησίον, ότε εφόρμα ηγούμενος πάντοτε των ανδρών του εν τη λίμνη και καταλαμβάνων εξ εφόδου τα βουλγαρικά οχυρώματα και αι πληγαί ανέκοψαν ποτέ την δράσιν του. Ήτο πάντοτε επιφοβώτατος εις τους αντιπάλους του. Δεν ετόλμων πλέον από καιρού να τον αντικρύσωσιν. Αλλ’ η έκφυλος βουλγαρική καρδιά, εάν μη έχει πολλήν γενναιότητα, είναι πλήρης ποταπού δόλου. (…) Φυσικά εάν τώρα επέλθωσι αντεκδικήσεις, οι Βούλγαροι θα εκβάλλουν γοεράς κραυγάς. Θα θρηνήσωσι δια την τύχην αθώων χωρικών, τους οποίους πιέζουσι και δολοφονούσι τα ελληνομακεδονικά σώματα, θα επικαλεσθώσι την παρέμβασιν της Ευρώπης. Η Ρουμανία θα φρυάζει επί τη διεξαγωγή των ανταρτών υποκρινιμένη ότι αγνοεί την ύπαρξιν ρουμανιζόντων συμμοριών…»
Αρχικά θεωρήθηκαν ύποπτοι προδοσίας οι άνδρες τις συνοδείας και τον Μάιο και Ιούνιο του 1908 γίνονται απόπειρες σε βάρος του Απόστολου και Γιώργου Γιαννακοβίτη αντίστοιχα. Οι Γιαννακοβίτες για να ξεκαθαρίσουν τη θέση τους στήνουν ενέδρα στον Ζλατάν σκοτώνοντας τον με 9 σφαίρες εκδικούμενοι έτσι τον θάνατο του Μίγγα και του καπετάν Άγρα τον Ιούλιο του 1908.
Τα τραγικά νέα της δολοφονίας του Τέλλου Άγρα φθάνουν στην Αθήνα με καθυστέρηση. Οι εφημερίδες τις εποχής περιγράφουν τα τραγικά γεγονότα μέσα από αντιφατικές πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο παγιδεύτηκε ο Τέλλος Άγρας από τους Βούλγαρους. Η εφημερίδα ΤΟ ΑΣΤΥ(13/6/1907) παρουσιάζει την δολοφονία του Άγρα ως προϊόν προδοσίας τεσσάρων εκ των συντρόφων του. Συγκεκριμένα γράφει: «Θλιβερωτάτην είδησιν εξηκριβωμένην μεταδίδομεν σήμερον ήτις θέλει απηχήσει θλιβερώς εις τας καρδίας των Πανελλήνων.
Ο νεαρός αρχηγός Τέλλος Άγρα, ο δρέψας δάφνας, ο πλείστας καταγωγών νίκας, ο κοσμήσας τα στήθη του δια πολλών πληγών, έπεσε τέλος, υπό το πλήγμα δολοφονικής μαχαίρας από χειρός συντρόφων του, ατίμως δελεασθέντων υπό βουλγαρικού χρυσίου.
Την παρελθούσαν Πέμπτην ευρέθησαν έξω του Σιδηροδρ. Σταθμού Βοδενών δύο πτώματα φέροντα άνω των εκατόν λογχισμών έκαστον. Το ένα των πτωμάτων εκρεμάτο από δένδρου.
Εξηκριβώθη ότι τα πτώματα ήσαν το κρεμασμένον, του Αρχηγού Άγρα, και το άλλο ενός νεαρού εκ Ναούσης συντρόφου του.
Η υπερτάτη αφοσίωσις προς το καθήκον και ο άπειρος έρως και ενθουσιασμός προς τον Μακεδονικόν αγώνα, ουδ’ επί στιγμήν αφήκαν ήσυχον τον νεαρόν αρχηγόν. Πάσα επιχείρησις, πλήρης πόνου, τόλμης και κινδύνων τον εύρισκε πάντοτε πρόθυμον, σπεύδοντα, ορμώντα προς τον κίνδυνον, προς την νίκην.
Την παρελθούσαν Κυριακήν 3ην Ιουνίου , ο Αρχηγός Άγρας ειδοποιήθη ότι το χωρίον Δραζίβολον, 6 ώρας απέχον της Ναούσης, επιθυμεί να επανέλθη εις την ορθοδοξίαν. Ο Αρχηγός Αμέσως σπεύδει εκεί λαβών μεθ’ εαυτού 6 άνδρας εντοπίους χωρικούς.
Εντεύθεν άρχεται το φοβερόν δράμα. Οι τέσσαρες σύντροφοι του Άγρα είχον συνεννοηθή, μετά βουλγαρικής συμμορίας τριακονταμελούς, ήσαν κατάπτυστοι προδόται, και ενώ εβάδιζον αμέριμνοι, αίφνης εις στενωπόν τιν πλησίον του Δραζιβόλου επιτίθενται οι τέσσαρες σύντροφοι δια μαχαιρών, γίνεται φοβερά πάλη πλην άνισος, ο αρχηγός Άγρας και ο πιστός σύντροφός του πίπτουν πλέον εξηντλημένοι με μυρίας πληγάς, αμέσως δε καταφθάνει και η βουλγαρική συμμορία και παραλαμβάνει τα πτώματα άτινα απεγύμνωσε και εκρέμασε, θέσασα αυτά σκοπόν βολής δια μαχαιρών, και ούτω ο ηρωικώτατος ο νερώτατος Άγρας, όστις είχε καταστή τρόμος και είχε σπείρει την μανίαν και την εκδίκησιν εις τας τάξεις των Βουλγάρων δια των παράτολμων ηρωισμών του εύρε ένδοξον πλην οικτρόν τέλος!»
Η εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ(13/6/1907) παρουσιάζει τα γεγονότα ως εξής: «Κατά τας χθεσινάς ημών πληροφορίας εκ Μακεδονίας ο γενναίος Ελληνομακεδών οπλαρχηγός καπετάν Άγρας ευρέθη νεκρός και κρεμασμένος πλησίον του Βλαβόδου των Βοδενών μεθ’ ενός Ναουσαίου ονόματι Ντίγκα, ενώ ο έτερος Ναουσαίος Λόγκος και δύο σύντροφοί του αφέθησαν ελεύθεροι.
Την συνάντησιν μεταξύ των Βουλγάρων και του καπετάν Άγρα παρεσκεύασεν η Ρουμανική προπαγάνδα.
Ο Άγρας και οι συνοδοί του έφερον μεθ’ εαυτών μόνον ρεβόλβερ. Όταν δε έφθασαν εις το μέρος της συναντήσεως των «Γκραβάν Καμίν» ο Βούλγρος αρχηγός μεθ’ ετέρων δύο συντρόφων του τους υπεδέχθησαν φιλικώτατα. Παρέθηκαν εις αυτούς γεύμα και κατόπιν πολύς ώρας, αφού οι πέριξ ενεδρεύοντες βούλγαροι επείσθησαν ότι ο Άγρας δεν παρηκολουθείτο υπό σώματος του μακρόθεν έπεσαν κατ’ αυτού και των συντρόφων του τους οποίους συνέλαβον.
Και τον μεν καπετάν Άγραν εφόνευσαν, καθώς και τον Ντίγκαν, τους δε ετέρους δύο απέλυσαν. Το ότι δε η ενέδρα παρεσκευάσθη υπό Ρουμάνων συμπεραίνεται εκ του ότι δύο ρουμανισταί ο εις κεχαγιάς και ο έτερος κυνηγός διεξήγαγον τας συνεννοήσεις της συναντήσεως.»
Η εφημερίδα ΑΘΗΝΑΙ (14/6/1907) περιγράφει, κάπως διαφορετικά τα δραματικά γεγονότα. Γράφει ότι ο Καπετάν Άγρας πήγε στη συνάντηση με τους Βούλγαρους μόνος και άοπλος: «Χθες εγνώσθησαν όλαι αι τραγικαί λεπτομέρειαι της δολοφονίας του Έλληνος οπλαρχηγού Τέλου Άγρα, λεπτομέρειαι αληθώς φρικιαστικαί και αποδεικνύουσαι περιφανώς πλέον την τεραστίαν διαφορά την υφισταμένην μεταξύ του Ελληνικού εν Μακεδονία αγώνος και του Βουλαγαρικού.
Ο καπετάν Άγρας αγωνιζόμενος από έτους περίπου εις την Λίμνην των Γενιτσών κατά των πολυαρίθμων βουλγαρικών συμμοριών, προσεβλήθη προ διμήνου υπό ελωδών πυρετών και ανήλθεν εις τα μέρη της Νιαούσης όπως τελεσφορώτερον εργασθή εκεί προς υπεράσπισιν των Ελλήνων κατά της Βουλγαρικής επιδρομής.
Αλλ’ αι βουλαγαρικαί συμμορίαι της περιφερείας ταύτης γνωρίζουσαι το μεγαλόκαρδον του νεαρωτάτου αρχηγού,εσκέθησαν να τον εξοντώσουν.
Όντως, τη υποδείξει του κοινού αρχηγού Σλατάν, απέστειλαν ένα Έλληνα να δηλώση εις τον Καπετάν Άγραν, ότι τόσον οι κάτοικοι όσον και αι βουλαγρικαί συμμορίαι ποθούν να έλθουν εις συνεννόησιν προς κατάπαυσιν του αμφοτέρωθεν αιματηρού αγώνος.
Ο Άγρας μετά χαράς έστερξεν, υποθέτον δε ότι επρόκειτο περί ειλικρινούς συναντήσεως απήλθε μόνος του κρησφυγέτου και άοπλος χωρίς να λάβη κανέν προφυλακτικόν μέτρον. Ο έλλην οπλαρχηγός συνωδεύετο μόνον από τον αποσταλέντα χωρικόν Μπόσον.
Μόλις έφθασεν εις το ορισθέν μέρος, ευρέθη μέσω τριακοντάδος Βλαχοβουλγάρων, οίτινες συλλαβόντες αυτόν την ώραν του γεύματος, τον προσέδεσαν επί δένδρου. Δεν τον εφόνευσαν αμέσως, αλλ’ επί επτά όλας ημέρας εις τερατώδη μαρτύρια τον υπέβαλον, μέχρις ότου τον εκρέμασαν εις διαβατικόν μέρος.
Εις το μέρος εκείνο ποιμένες από την Βλάδοβαν ανεύρον το πτώμα το οποίον πλήν των άλλων κακώσεων έφερε και εκατόν είκοσι κτηπήματα δια μαχαίρας.
Το τερατώδες αυτό γεγονός κατετάραξεν όλην την περιφέρειαν, τοσούτω μάλλον καθ’ όσον ο γενναιόκαρδος νεανίας θέλων να καταπαύση τον αιματηρόν αγώνα, εζήτησε να εμπνεύση την εμπιστοσύνην μόνος και άοπλος μεταβαίνων εις το κέντρον Βουλγαρικής συμμορίας προς συνεννόησιν…
Την προσεχή Κυριακήν θέλει διοργανωθή πάνδημον συλλαλητήριον καθ’ ο ο λαός θέλει διαμαρτυρηθή προς τας Δυνάμεις δια την δολοφονίαν του Καπετάν Άγρα ως και δια τα λοιπά κακουργήματα άτινα οι Βούλγαροι διαπράττουσιν εν Μακεδονία.»
Την Κυριακή 17/6/1907 τελέσθηκε, στην Αθήνα αλλά και σε άλλες επαρχιακές πόλεις, επιμνημόσυνος δέηση υπέρ αναπαύσεως του καπετάν Άγρα (Σαράντου Αγαπηνού). Οι εφημερίδες την επόμενη μέρα περιγράφουν λεπτομερώς τα τεκταινόμενα. Η εφημερίδα ΤΟ ΑΣΤΥ περιγράφει τα γεγονότα με πηχυαίους τίτλους: ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΑΓΡΑ / ΤΟ ΧΘΕΣΙΝΟΝ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ / ΠΑΝΔΗΜΟΣ ΤΕΛΕΤΗ / Το θέμα χθες εις την Μητρόπολιν/ Κοσμοπλημμύρα / Εις ωραίος πανηγυρικός.
«Άπειρον πλήθος κατέκλυζεν από της 8ης πρωινής ώρας της χθες τον ιερόν ναόν της Μητροπόλεως, ένθα επρόκειτο να τελεσθή το μνημόσυνον υπέρ αναπάυσεως της ψυχής του γενναίου οπλαρχηγού Τέλλου Αγαπηνού (καπετάν Άγρα).»
Μετά την τελετή ακολουθούν τα συλλυπητήρια προς την οικογένεια και η διαδήλωση. ΤΟ ΑΣΤΥ, συγκεκριμένα, γράφει: «Κατόπιν το πλήθος απέρχεται και πλείστοι μεταβαίνουν εφ’ αμαξών εις την οικίαν του εθνομάρτυρος ένθα συνελλυπήθησαν την οικογένειαν του. Επίσης μετά το πέρας του μνημοσύνου αρκετοί εσχημάτισαν διαδήλωσιν.
Επί κεφαλής ταύτης ετέθησαν οι κατατεθέντες στέφανοι και αι σημαίαι των προσφύγων. Τούτους ηκολούθουν εφ’ αμαξώντα προεδρεία των συλλόγων των διαφόρων μερών. Όπισθεν ήσαν οι πρόσφυγες μετά των γυναικώ και των τέκνωντων και πλήθος άλλο κόσμου.
Η πομπή δια των οδών Ευαγγελιστρίας, Αγγίου Μάρκου, Αιόλου, Πανεπιστημίου, Θεμιστοκλέους, Ακαδημίας και Χαριλάου Τρικούπη διηυθύνθη εις την οικίαν του αδελφού του ήρωος, όπου κατετέθησαν οι στέφανοι.»
Η εφημ. «Ρωμηός» στο φύλλο της 23ης Ιουνίου 1907 έγραψε:
«Το νέο μάρτυρα θρηνώ
τον Τέλλο τον Αγαπηνό
Και ποιός, και ποιός δεν πόνεσε για τον Αγαπηνό;
Mάρτυρες εφτερούγησαν από τον ουρανό
κι επήραν στις φτερούγες των το νέο παλληκάρι
στην πρώτη του την άνθιση, στην πρώτη του τη χάρη…
Και μαχητή και μάρτυρα τον έκλαψε το γένος
κι είπα κι εγώ στα κόλλυβα μπροστά γονατισμένος:
Σαν βγαίνουν τέτοιοι πρόδρομοι μεγάλης λευτεριάς
και γίνονται μνημόσυνα τέτοιας παλληκαριάς,
τότε μπορεί να μη γενεί μνημόσυνο μια μέρα
και για την πανελεύθερη των εκλογών μητέρα.»
Η λαϊκή Μούσα ύμνησε τον ηρωικό θάνατο του Καπετάν Άγρα με ένα τραγούδι φτιαγμένο στα πρότυπα του κλέφτικου τραγουδιού:
«Εσείς πουλιά πετούμενα κει πού ψηλά πετάτε,
μήν είδατε τον αρχηγό, τόν καπετάνιο Άγρα;
Εψές προψές τόν είδαμε στις Νιάουσας τά μέρη,
Γιώργης Χασάπ’ς τόν γέλασε καί μπαμπεσιά τόν κάναν.
κι απάνω εις τό Βλάντοβο στήν καρυδιά τόν βάλαν,
Μιχάλ’ς Χαντούρ’ς τόν ρώταγε, κρυφά τόν κουβεντιάζει :
– Γιά πές μας, πές μας, βρ’ αρχηγέ, βρέ καπετάνιε Άγρα,
[σαν] πόσους Βλάχους έσφαξες, Ρουμάνους καί Βουλγάρους;
– Χίλιους Βουλγάρους έσφαξα, Ρουμάνους πεντακόσιους.»
Για τον Αντώνη Μίγγα, τον πιστό σύντροφο του καπετάν Άγρα, ένα λαϊκό τετράστιχο λέει:
«Τόν Τώνη τον έκρέμασαν
στου Βλάντοβου τά μέρη
μαζί μ’ αύτόν έκρέμασαν
καί τόν Άριστοτέλην.»
Ο ηρωικός αγώνας και ο τραγικός θάνατος των δύο Μακεδονομάχων αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τη συγγραφέα Πηνελόπη Δέλτα η οποία έγραψε το μυθιστόρημα : Στα μυστικά του Βάλτου (1937).
Το 2003 ο Θεόδωρος Κανελόπουλλος έγραψε το βιβλίο: Καπετάν ΆγραςΤέλος Αγαπηνός, εθνομάρτης 1880-1907. Εισαγωγή στη μακεδονικό αγώνα. Φωτιά στη φωτιά .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βαλταδώρος Αγ. «Ο θρυλικός Μακεδονομάχος Τέλλος Άγρας , Νιάουστα, τχ. 84-85, Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1998
Γιαννακοβίτου, Μαρία, Γ. , «Η Τιμωρία των δολοφόνων του Καπετάν Άγρα και Αντώνη Μίγγα», Νιάουστα, τχ. 92, Ιούλιος –Σεπτέμβριος 2000
Δεληγιάννης Αναστάσιος, «Σαράντος Αγαπηνός (1880-1907): Ο θρυλικός καπετάν Άγρας του Μακεδονικού Αγώνα», Διατριβή Μεταπτυχιακής Ειδίκευσης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Καλαμάτα 2021
Πετρόπουλος, Δημήτριος, Α., «Δημοτικά Τραγούδια του Μακεδονικού Αγώνα», Μακεδονικά, Τόμος 8ος , ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1968
Τρομπούκης Αλέξανδρος, «Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ (Ο μαρτυρικός θάνατος του Ανθυπολοχαγού Τέλλου Αγαπηνού (Άγρα) το καλοκαίρι του 1907)», ΧΡΟΝΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ν. Ημαθιας, ΤΧ. 1 (Απρίλιος-Ιούνιος 2008)
Εφημερίδες
ΤΟ ΑΣΤΥ 13/6/1907 , ΕΜΠΡΟΣ 13/6/1907, ΑΘΗΝΑΙ 14/6/1907, ΡΩΜΗΟΣ 23/6/1907