Γράφει η Αργυρώ Χατζηπαναγιώτου – Εκπαιδευτικός με Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Λογοτεχνίας (Μεθοδολογία και Έρευνα )
Τα Ψαρά με τη ναυτική τους δύναμη κατά την Επανάσταση του 1821 ήταν η εμπροσθοφυλακή στον από θαλάσσης αγώνα της Ελλάδας. Η ηρωική, όμως, δράση των Ψαριανών προκάλεσε τη μήνη των Οθωμανών.
Ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β’. αν και ήταν πολιτικά και οικονομικά καταπονημένος, επωφελούμενος της εμφύλιας διαμάχης μεταξύ των ελληνικών φατριών, είχε πάρει την απόφαση να υποτάξει οπωσδήποτε τους Έλληνες. Για το λόγο αυτό ζήτησε τη συνδρομή του ισχυρού Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου ο οποίος τον είχε βοηθήσει κατά την Κρητική Επανάσταση το 1822.
Ο Σουλτάνος τον Ιανουάριο του 1824 άρχισε διαπραγματεύσεις με τον Μεχμέτ Αλή. Για να τον προσεγγίσει έστειλε τον Μάρτιο του 1824 από την Κωνσταντινούπολη τον Ρεσίτ Πασά « εις Κάιρον μετά μυστικής αποστολής, την ανωτάτην εναντίον των Ελλήνων κατά γην και κατά θάλασσαν αρχηστρατηγίαν». (Χέρτσμπεργκ)
Ο Μεχμέτ Αλή στις διαπραγματεύσεις ζήτησε και έλαβε, ως ανταμοιβή για τη βοήθεια που θα πρόσφερε στον Σουλτάνο, την υπόσχεση για παραχώρηση στην Αίγυπτο της Κρήτης και της Κύπρου. Ο δε θετός γιος του Ιμπραήμ ζήτησε να γίνει διοικητής της Πελοποννήσου.
Το σχέδιο των ενωμένων δυνάμεων Οθωμανών και Αιγυπτίων προέβλεπε να χτυπηθεί ο ελλαδικός χώρος από Οθωμανικά στρατεύματα και «οι δε Οθωμανικοί και Αιγυπτιακοί στόλοι έμελλον εν πρώτοις ν’ αποσπάσωσιν από των Ελλήνων το Αιγαίο πέλαγος, να καταστρέψωσι τον Ελληνικόν στόλο και και τας πέντε ναυτικάς νήσους Κάσσον και Σάμον, τα Ψαρά, Ύδραν και Σπέτσας να κυριεύσωσιν». (Χέρτσμπεργκ) Κύριος σκοπός του ήταν «να ευρεθή η Ελλάς παντού ταυτοχρόνως πολεμουμένη και δια ξηράς και θαλάσσης.» (Τρικούπης)
Τέλη Μαΐου του 1824 επιτυγχάνεται καταστολή της Επανάστασης στην Κρήτη και λίγες μέρες αργότερα 7-8 Ιουνίου ο Αιγυπτιακός στόλος κάνει απόβαση σε δύσβατο μέρος στην Κάσο κυριεύοντας και λεηλατώντας το νησί.
Μερικές μέρες αργότερα έρχεται η σειρά των Ψαρών, καθώς «οι Ψαριανοί είχον καταστή εις τους Οθωμανούς μισητότεροι και αυτών ίσως των Σαμίων. Τα φοβερά καταδρομικά της νήσου ταύτης και η καταστρεπτική ενέργεια του Κανάρη είχον εξεγείρει σφόδρα την οργήν του Σουλτάνου (…) Οι Ψαριανοί γιγνώσκοντες τον επικείμενον κίνδυνον, ανέμενον αυτόν μεθ’ υπερβαλλούσης τόλμης». (Χέρτσμπεργκ)
Ο Χοσρέφ Πασάς αναλαμβάνει να επιτεθεί εναντίον των Ψαρών . Οι δυνάμεις των Οθωμανών ήταν μεγάλες. Ο στόλος τους αποτελείτο από 176 πλοία πολεμικά και φορτηγά τα οποία έφεραν 12.000 χιλιάδες αποβατικό στρατό. Ενώ η πολεμική δύναμη των Ψαριανών διέθετε 1300 μάχιμους Ψαριανούς, 1000 μισθοφόρους από Θεσσαλία και Μακεδονία και 700 από άλλα μέρη.
Ο Χοσρέφ έστειλε μήνυμα στους Ψαριανούς, δια μέσου του Γάλλου κυβερνήτη παραπλέοντος πλοίου, ότι τους δίνει διορία μία εβδομάδα για να εκκενώσουν το νησί αναχωρούντες με την οικογένειά τους και την κινητή περιουσία τους. Οι Ψαριανοί όμως απάντησαν ότι προτιμούσαν τον έντιμο θάνατο αντί της φυγής. Την απάντηση στον Γάλλο πλοίαρχο της κορβέτας «Ίσις» μετέφερε ο γαλλομαθής πρόκριτος του νησιού Α. Μοναρχίδης (σύζυγος της Μαρίας Μοναρχίδου την ιστορία της οποίας θα δούμε στη συνέχεια). Ο Γάλλος πλοίαρχος δε του διεμήνυσε ότι επιθυμία του Χοσρέφ Πασά ήταν να μην χυθεί αίμα, και για το λόγο αυτό πρότεινε στους Ψαριανούς να εγκαταλείψουν το νησί, και εκείνος απάντησε: «Αυτό είναι αδύνατο. Ωρκίσθημεν, ή ελευθερίαν ή θάνατον. Όσο δε για το αίμα, δεν θα χυθή μόνον ελληνικόν, αλλά και τουρκικόν». (Αλιμπέρτη)
Ο Σπυρίδων Τρικούπης στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως γράφει: «συνελθόντες δε εις συμβούλιον, οι μεν εγνωμοδότησαν να εκπλεύσωσιν εις συνάντησιν του εχθρού μακράν της νήσου, οι δε να τον περιμένωσιν επ’ αυτής. Υπερίσχησεν η τελευταία γνώμη, απέβησαν οι ναύται και κατέλαβον διαφόρους θέσεις·άφησαν δε μόνα τα πυρπολικά των εις περίπλουν έμπροσθεν του λιμένος φανταζόμενοι, ότι ικανοί ήσαν να υπερασπίσψσιν όλην την νήσον, ο εστι 18 μιλίων περιφέρειαν τρισχίλιοι οπλοφόροι».
Ο στόλος των Οθωμανών άρχισε κανονιοβολισμούς στις 21 Ιουνίου. Οι πρώτες απόπειρες απόβασης αποκρούστηκαν αλλά τη νύχτα 21-22 Ιουνίου οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέλαβαν την δύσβατη θέση Πριόνι. Από εκεί και μετά τα εχθρικά στρατεύματα ξεχύθηκαν σε όλο το νησί. Η μάχη μεταφέρεται, πλέον, στην πόλη όπου σφάζεται άμαχος πληθυσμός, καίγονται σπίτια, βεβηλώνονται εκκλησίες. Όσοι μπόρεσαν, έτρεξαν να σωθούν στα πλοία, αλλά δυστυχώς στα περισσότερα είχαν αφαιρεθεί τα πηδάλια. Σώθηκαν μόνο όσοι μπόρεσαν να πλησιάσουν τα πλοία που είχαν πηδάλια. Κατά τον Τρικούπη: 19 μόνο πλοία «επρόφθασαν και έφυγαν, όλα δε τα άλλα, εως 100 μικρά και μεγάλα, ελθόντος του στόλου, συνελήφθησαν. Εν δε εξ αυτών, το του Δημήτρη της Ασημίνας, φέρον γυναίκας και παιδιά, εκάη αύτανδρον, προς αποφυγήν της αιχμαλωσίας». (Αλιμπέρτη)
Ο Γάλλος κυβερνήτης του πλοίου «Ίσις» ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρα των γεγονότων περιγράφει: «Τα νερά του λιμένος είχαν κοκκινίσει εκ του αίματος, όπως εις τα σφαγεία». (Αλιμπέρτη)
Ο αυτόπτης μάρτυρα των αιματηρών γεγονότων ιερέας Μικές Δούκας γράφει: «Αι γυναίκες (…) εν τη περιστάσει ταύτη προέκριναν τον έντιμον μάλλον θάνατον, ή την άτιμον δουλείαν, και πλείσται όσαι εξ αυτών ριπτόμεναι εις την θάλασσν επνίγοντο πάμπολα κοράσια 12, 15 έως 17 ετών, δια να μην απαχθώσι αιχμάλωτα, ερρίφθησαν εις την θάλασσαν και επνίγησαν· πολλαί δε ωραίαι νεάνιδες, δια να αποφύγωσι την θηριωδίαν των βαρβάρων, επορεύθησαν εις το Παλαιόκαστρον και εγένοντο παρανάλωμα του πυρός!…».
Ο αρχηγός του στρατού των Οθωμανών, Πανούσης, Αλβανός στην καταγωγή, αργότερα, διηγήθηκε στον Μικέ Δούκα, τον οποίο συνάντησε στην Κωνσταντινούπολη, όσα κακά έπραξε ο στρατός του στα Ψαρά, αλλά και την ανδρεία των Ψαριανών. Μεταξύ άλλων είπε στον Δούκα ότι θαύμασε το θάρρος και τον ηρωισμό της Κρυστάλλως του Δούκα, η οποία αν και ήταν αιχμάλωτη μαζί με άλλους σε κάποιο σπίτι στο Ακρωτήριο Αλευρόμυλος, ρίχτηκε στη θάλασσα, την ώρα που έλειπε ο φύλακας, και κολυμπώντας πήγε στην απέναντι ακτή όπου βρίσκονταν μαχόμενοι Ψαριανοί. Επίσης, ο Πανούσης είπε ότι θαύμασε τον ηρωισμό της Δεσποινούς Αρφανής, συζύγου του Ανδρέα Σκιαθίτου, η οποία εγκλωβίστηκε μπροστά στο σπίτι του Χατζή Ανδρέα στον Κάτω Αιγιαλό και υπέστη μαρτυρικό θάνατο δια τουφεκισμού: «Οι δήμιοί της ετουφέκιζον κατ’ αυτής μακρόθεν, επί στόχου μέχρις ότου εξέπνευσεν».
Η θεία του Κωνσταντίνου Κανάρη ηλικίας 60 ετών ρίχτηκε στη θάλασσα και σώθηκε αφού διήνυσε κολυμπώντας 3 μίλια. Κολυμπώντας, επίσης, σώθηκε και η σύζυγός του Δέσποινα αφού ρίχτηκε στη θάλασσα με τα δυο της παιδιά.
Ο Μ. Δούκας παραδίδει, ακόμα, την ιστορία του Κ. Κυπαρίσση ο οποίος μετά την αφαίρεση των πηδαλίων από τα πλοία εφοδιάστηκε με πυρίτιδα και σφαίρες, πήρε διπλά όπλα, οχύρωσε το σπίτι του και κλείστηκε σε αυτό μαζί με τη σύζυγό του. Όταν έφτασαν κοντά οι εχθροί, η σύζυγος του γέμιζε τα όπλα και αυτός πυροβολούσε συνεχώς, σκοτώνοντας όποιον πλησίαζε. Τότε, οι Οθωμανοί βλέποντας ότι δεν μπορούσαν να κάμψουν την αντίστασή του ειδοποίησαν τον αρχηγό τους Πανούση, ο οποίος ήρθε με λευκή σημαία προτείνοντας του όρους παράδοσης. Του έδωσε όρκο ότι θα σεβασθεί τη ζωή τόσο του ίδιου όσο και της συζύγου του. Ο Κυπαρίσσης πείστηκε και παραδόθηκε. Αρχικά ο Πανούσης ήταν περιποιητικός, αλλά στη συνέχεια διέταξε να δεθεί χειροπόδαρα και να ριφθεί στη φωτιά. Την δε σύζυγό του την έστειλε ως δούλη στον ναύαρχο Χοσρέφ.
Ο Μ. Δούκας επίσης γράφει ότι οι οπλαρχηγοί που βρίσκονταν στις βόρειες θέσεις, Αντώνιος Σαρής, Κατσουλιέρης, Μαυρογιαναίος όταν είδαν τα στίφη των Οθωμανών νε έρχονται εναντίον τους είπαν: «αδελφοί! Μη δειλιάσωμεν τα ταγκαλάκι, αλλ’ ας ορμήσωμεν κατά των ανάνδρων Ασιατών. Σήμερον ας είπωμεν ότι εγεννήθημεν, σήμερον πάντες υπέρ πίστεως και πατρίδος ας αποθάνωμεν, Η δεξιά του Υψίστου θα μας στεφανώση!». Έκαναν τον σταυρό τους και όρμησαν αδειάζοντας τα όπλα τους πάνω στον εχθρό· πολέμησαν ηρωικά αλλά στη συνέχεια περικυκλώθηκαν και πέθαναν υπέρ πίστεως και πατρίδας.
Ηρωικά πάλεψε και η Μαρία Μοναρχίδου το γένος Αποστόλη. «Ηρωίς, (…)ανεδείχθη επίσης η Μαρία Μοναρχίδου, εις τας φλέβας της οποίας έσφυζε το ηρωϊκόν αίμα των ναυμάχων Αποστόλη. Αφού με το όπλον εις τας χείρας έτρεψεν εις φυγήν τον εισορμήσοντα εις την οικίαν της Ασιανόν, ήρπασε τα δύο τέκνα της, και ώρμησε τρέχουσα εις την παραλίαν, όπως παραδώση εις τους συγγενείς, και επιστρέψη και αγωνισθή και πάλιν, κατά των εχθρών παρά το πλευρό του συζύγου της. Αλλ’ ιδούσα τα πλοία απομακρυνόμενα της ακτής, ρίπτεται εις την θάλασσαν με τα τέκνα της, και παλαίει, κολυμβώσα, προς τα κύματα. Οι ναύται ενός εκ των πλοίων την βοηθούν και την ανασύρουν επί του καταστρώματος, αλλά δεν κρατεί εις τας αγκάλαςτης παρά εν μόνον τέκνον. Η θάλασσα της αφήρπασε το άλλο. Ηα ατυχής μήτηρ ηθέλησε να ριφθή και πάλι εις την θάλασσα, δια ναζητήση παρά της απίστου το τέκνο της, αλλά το πλοίον απήρε φέρον τα πλήθη των γυναικοπαίδων.» (Αλιμπέρτη)
Οι εναπομείναντες Ψαριανοί έγραψαν τον τραγικό επίλογο, στο λεηλατημένο πλέον νησί, στο Παλαιόκαστρο όπου αφού πολέμησαν μέχρις εσχάτων, στο στο τέλος όταν κατάλαβαν ότι άρχισε να κάμπτετε η αντίστασή τους, ανατίναξαν ο Αντώνης Βρατσάνος την μεγάλη πυριτιδαποθήκη και ο Σιδερής την μικρή παίρνοντας μαζί τους και χιλιάδες Οθωμανούς. Σώθηκαν μόνο λίγες γυναίκες που αργότερα διηγήθηκαν τα τραγικά γεγονότα.
Ο Γερμανός ιστορικός Χέρτσμπεργκ αποδίδει την καταστροφή των Ψαρών στα στρατηγικά λάθη που έγιναν από τους ψαριανούς. Πρώτο λάθος κατά τον Γερμανό ιστορικό είναι ότι οι Ψαριανοί υπερεκτιμώντας τις δυνάμεις τους αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν του Οθωμανούς όχι στην θάλασσα όπως τους πρότεινε ο Κωνσταντίνος Κανάρης, αλλά εντός του νησιού αφαιρώντας μάλιστα τα πηδάλια των πλοίων για εμποδίσουν ενδεχόμενη αποστασία. «Αφηρέθησαν μάλιστα και τα πηδάλια των εν τω εσωτερικώ παρά την πόλιν όρμων διαμενόντων πλοίων, εξαιρουμένων πέντε μόνο πλοίων, ίνα καταστή αδύνατος πάσα δια της ταχείας φυγής προς σωτηρίαν αποπείρας, διότι η δυσπιστία των Ρουμελιωτών μισθοφόρων (…)απήτει την εγγύησιν ταύτην, έμειναν δε προς έκπλουν μόνο τα πυρπολικά». Δεύτερο λάθος κατά τον Χέρτσμπεργκ ο οποίος ταυτίζεται με την άποψη του στρατηγού Τόμας Γκόρντον ο οποίος υποστήριξε ότι θα έπρεπε οι Ψαριανοί να κατασκευάσουν μεγάλη ακρόπολη «προς φύλαξιν των οικογενειών και της περιουσίας αυτών και ενταύθα ν’ αθροίσωσιν όλα ομού τα κανόνια». (Χέρτσμπεργκ) Αντίθετα, κατακερμάτισαν τις δυνάμεις τους φτιάχνοντας πλημμελώς εξοπλισμένα μικρά οχυρώματα. Αποδίδει επίσης ευθύνες τόσο στην ελληνική κυβέρνηση όσο και στους Υδραίους και Σπετσιώτες οι οποίοι δεν ανταποκρίθηκαν στην βοήθεια που ζήτησαν οι Ψαριανοί από τον Φεβρουάριο του 1824 «οίτινες εγίνωσκον τσούτον καλώς, όσον και η ευρωπαϊκή διπλωματία, ότι επέκειτο επίθεσις».
Τα θύματα της καταστροφής των Ψαρών υπολογίζονται σε 17.000 περίπου. Από τις 7500 των ντόπιων σώθηκαν 3500. Ο πληθυσμός, όμως, των Ψαρών ήταν περισσότερος καθώς είχαν συρρεύσει πρόσφυγες από διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας. Στα θύματα υπολογίζονται και τα γυναικόπαιδα που αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής.
Το τραγικό γεγονός της καταστροφής των Ψαρών είχε αντίκτυπο τόσο στην Ελλάδα με την ενίσχυση του πατριωτικού συναισθήματος όσο και στον υπόλοιπο κόσμο καθώς δημιουργούνται κύματα συμπάθειας προς τον αγωνιζόμενο ελληνικό λαό που έχουν ως αποτέλεσμα την ενίσχυση του φιλελληνικού ρεύματος.
Η Αγγελική Πάλλη – Bartolomei, η ελληνικής καταγωγής λογοτέχνης του Λιβόρνου στης οποίας το φιλολογικό σαλόνι αναπτύσσεται φιλελληνική δράση, γράφει ποίημα για την αποτυχημένη προσπάθεια της ανακατάληψης της νήσου από τον Ελληνικό στόλο υπό την ηγεσία των Σαχτούρη και Μιαούλη, το οποίο δημοσιεύεται στην εφημερίδα του Λονδίνου Literary Gazette που γράφει για την Πάλλη: «Οι παρακάτω στροφές, για την ανακατάληψη των Ψαρών γράφτηκαν αμέσως μετά το γεγονός, από μια ελληνίδα κυρία, που λέγεται Αγγελική Πάλλη καταγόμενη από τα Ιωάννινα, η οποία λέγεται ότι κατέχει το ταλέντο του αυτοσχεδιασμού στον ίδιο βαθμό με οποιοδήποτε σύγχρονο Ιταλό. (…) φοβόμαστε ότι η μετάφραση των όσων ακολουθούν θα μεταφέρει μια μόνο αμυδρή αντίληψη για το σθένος και τη φωτιά που χαρακτηρίζουν το πρωτότυπο . Υπάρχουν μέρη που σχεδόν φαίνεται να είναι γραμμένα με το σπαθί αντί για την πένα» (Χατζηπαναγιώτου)
Τρία χρόνια αργότερα η Αγγελική Πάλλη θα γράψει το ιστορικό μυθιστόρημα Alessio o gli ultimi giorni di Psara, Αλέξιος ή οι τελευταίες μέρες των Ψαρών , η υπόθεση του ιστορικού ρομάντζου διαδραματίζεται τον Ιούνιο του 1824 λίγο πριν την καταστροφή των Ψαρών. Ο ήρωας του έργου είναι ο Αλέξιος, καπετάνιος από τα Ψαρά. Οι συγκυρίες θα τον οδηγήσουν να βρεθεί ανάμεσα σε δύο γυναίκες. Η συγγραφέας περιγράφει με πιστότητα διάφορες σκηνές, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η Πάλλη είχε έρθει σε επαφή με αυτόπτες μάρτυρες των τραγικών συμβάντων. Το μυθιστόρημα θα έχει μεγάλη απήχηση στους λογοτεχνικούς κύκλους αποσπώντας άριστες κριτικές. Η Πάλλη επιλέγει ένα θέμα, από την Ελληνική Επανάσταση, πρωτότυπο για το οποίο δεν είχε γραφεί, σε λογοτεχνικό επίπεδο, κάτι ανάλογο. Στην ελληνική γλώσσα το μυθιστόρημα αυτό μεταφράστηκε από τον Σπυρίδωνα Μονδινό και εκδόθηκε το 1860 στη Ζάκυνθο. Μεταγενέστερα το 1898 δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Οικογένεια» σε μετάφραση της Σωτηρίας Αλιμπέρτη.
Ο Διονύσιος Σολωμός γράφει το γνωστό του επίγραμμα για την καταστροφή των Ψαρών:
Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη,
περπατώντας η δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παλικάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινωμένο από λίγα χορτάρια
που ‘χαν μείνει στην έρημη γη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλιμπέρτη, Σωτηρία, Αι ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως, ΤΥΠΟΙΣ ΣΤΕΦ. Ν. ΤΑΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ, Αθήναι 1933
Δούκας, Μικές, Ημερούσια Συμβάντα της Αλώσεως των Ψαρρών, Εν Ερμουπόλει, ΤΥΠΟΙΣ ΑΣΤΕΡΟΣ, 1884
Πάλλη, Αγγελική, Αλέξιος ή Αι τελευταίαι Ημέραι των Ψαρρών, Μετφρ.: Σπυρίδων Μοδινός, εν Ζακύνθω εκ του Τυπογραφείου «Η Αυγή», 1860
Τρικούπης, Σπυρίδων, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως , Τόμος Γ’ , εν Λονδίνω, αωξα’ .
Χέρτσβεργκ, Φρειδερίκος- Γουσταύος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Εν Αθήναις Εκδοτικός Γεωργίου Δ. Φέξη, 1916
Χατζηπαναγιώτου Αργυρώ, Η Συμβολή της Αγγελικής Πάλλη-Bartolomei στην Επανάσταση του 1821, Εισήγηση στο διαδικτυακό Συνέδριο του ΣΕΕ με θέμα: Ο ρόλος της Ελληνίδας στην Επανάσταση του1821 (Σεπτέμβριος 2021)